عباسعلی مردی

فضائل امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام نوشته یکی از پیشوایان چهارگانه اهل سنت، احمد بن حنبل شیبانی (164 – 241ق)، پیش از این چندین بار چاپ شده بود:

1. چاپ دانشگاه مکه به ضمیمه فضائل الصحابه احمد بن حنبل، به تحقیق وصیّ الله بن محمد عباس (مؤسسه الرساله، 1403ق، در دو جلد)؛
2. فضائل اهل بیت علیهم السلام من کتاب فضائل الصحابه، تحقیق محمد کاظم محمودی، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی (24 اردیبهشت، 1387)؛
3. تحقیق حسن حمید السید، مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام،


افزون بر این فضائل امیر المؤمنین علیه السلام از مسند احمد بن حنبل نیز توسط قوام الدین وشنوی استخراج و در سال 1352 (مطبعه الحکمه، قم) منتشر شده بود.

به تازگی مؤسسه محقق طباطبائی این کتاب را با تصحیح و تحقیق زنده یاد علامه سید عبدالعزیز طباطبائی به چاپ رسانده است. از آنجا که این روزها مصادف با سالگشت رحلت آن عزیز است، چاپ کتاب بهانه ای شد تا یادی از حضرت ایشان به جا بیاوریم:

مروری بر زندگی علامه محقق طباطبائی¹این بخش برگرفته از مقاله «مروری بر زندگی محقق طباطبائی» نوشته عبدالحسین طالعی از کتاب دفتر سوم جنگ انجمن فهرستنگاران است.

از زمانى كه سيد عبد العزيز در خانه سيد جواد طباطبايى ـ نوه دخترى مرجع بزرگ شيعه صاحب كتاب «العروة الوثقى» ـ ديده به جهان گشود (چهارم آبان 1308 شمسى مطابق با 23 جمادى الاولى 1348 قمرى) خود را در ميان دانش و كتاب ديد. در سن كودكى بود كه فهرست كتاب‏هاى كتابخانه مدرسه جدش در نجف را مى‏نوشت و علاقه خود را به دانش فراموش شده كتاب‏شناسى نشان مى‏داد.

مرحله دوم عمر او، از حدود 17 سالگى آغاز شد، زمانى كه با دو استاد بزرگ حوزه نجف و دو اسطوره پژوهش، علامه امينى و شيخ آقا بزرگ تهرانى آشنا شد. ربع قرن شاگردى آن دو استاد و معاشرت با آنها، زندگى علمى محقق طباطبايى را در مسير پژوهش و كتاب‏شناسى قرار داد. سيد عبد العزيز طباطبايى، تا شش سال پس از وفات آن دو استاد، در نجف ماند.
سومين مرحله عمر اين دانشور يزدى الاصل، از سال 1356 شمسى (1396 قمرى) با سفر اجبارى به ايران و اقامت در قم آغاز شد، اقامتى كه تا آخرين لحظات عمر پر بارش در شب هشتم ماه رمضان 1416 هجرى قمرى (1374 هجرى شمسى) ادامه يافت. از بركات اين دو دهه، تأسيس فصلنامه تراثنا به زبان عربى در زمينه كتاب‏شناسى شيعى بود كه همچنان ادامه دارد. همچنين همكارى گسترده در تأليف و تحقيق نزديك به 100 كتاب و برپايى چندين مؤسسه علمى، كنگره و همايش پژوهشى و ارتباط گسترده با محققان كه تا آخرين لحظات عمرش ادامه داشت.

مهمترين ويژگى اخلاقى و حرفه‏اى او «بذل علمى» و «گذشت از نام و نان در مسير تحقيق و نشر علوم شيعى» بود كه همگان او را به اين خصلت مى‏شناختند. محقق طباطبايى اين ويژگى را در عمل به شاگردان خود آموخت؛ به گونه‏اى كه بيشتر آنها اكنون با همين بذل و سخاوت، راه استاد را ادامه مى‏دهند.

محقق طباطبايى، كتابخانه‏اى گسترده، جامع و ارزشمند داشت كه پس از رحلتش به اهتمام موسسه آل البيت علیهم السلام با مديريت فرزندان دانشورش همچنان برپاست و به نام «كتابخانه محقق طباطبايى» در قم، به خدمات خود ادامه مى‏دهد.

آثار مكتوب محقق طباطبائی فراوانند، که از آنجمله می توان موارد زیر را بر شمرد:

الف ـ آثار تأليفى

1. اضواء على الذريعه (تعليقات و نكاتى است بر مواردى از كتاب الذريعة)؛

2 . اهل البيت عليهم‏السلام فى المكتبة العربية؛

3 . تعليقات على طبقات اعلام الشيعة آقا بزرگ؛

.4 . تهذيب الذريعة؛

5 . الحاشية على كتاب الغدير (تعليقاتى بر كتاب الغدير)؛

6 . الحسين والسنة (شامل سه بخش از سه كتاب اهل تسنن درباره امام حسين عليه‏السلام؛ يعنى فضائل الصحابه نوشته احمد بن حنبل، انساب الاشراف بلاذرى، و المعجم الكبير طبرانى است)؛

7 . حياة السيد الطباطبايى (يادداشت‏هاى محقق طباطبايى درباره جدش آيت الله سيد محمد كاظم يزدى)؛

8 . حياة الشيخ يوسف البحرانى؛

9 . الشيخ المفيد و عطاؤه الفكرى الخالد؛

10 . على ضفاف الغدير (شامل مستدركات بر كتاب الغدير، به ويژه در بخش عالمان و حافظان قرن چهاردهم و پانزدهم قمرى)؛

11 . الغدير فى التراث الاسلامى (كتابشناسى غدير)؛

12 . فهارس كتابخانه آستان قدس رضوى؛

13 . منتخبات فهارس مخطوطات تركيه (گزيده هايى از مخطوطات هفت كتابخانه تركيه، همراه با گزيده هايى از مخطوطات كتابخانه آيت الله مرعشى)؛

14 . فهرست نسخه‏هاى خطى كتابخانه اميرالمؤمنين عليه‏السلام، نجف؛

15 . فهارس كتابخانه‏هاى داخل و خارج از كشور (شامل:ـ فهرست چند كتابخانه تبريز، فهرست كتابخانه‏هاى عربستان، فهرست كتابخانه‏هاى تركيه، فهرست كتابخانه‏هاى شيراز، حلب، موزه بريتانيا، آيت الله خادمى اصفهان، مدرسه نمازى خوى، مدرسه علوى و مدرسه ولى عصر عليه‏السلام خوانسار، مكتبة الزهراء اصفهان، مدرسه صدر بابل و...)؛

16 . فى رحاب نهج البلاغه (مجموعه يادداشت‏هايى پيرامون نهج البلاغه)؛

17 . قيد الأوابد (در دو مجلد ، شامل منتخباتى از كتاب‏هاى مختلف كه در سفرهاى علمى نوشته است)؛

18 . مخطوطات اللغة العربية (در پاسخ به اين افترا نوشته شد كه برخى گفتند: شيعه، به زبان عربى اهتمام ندارد)؛

19 . مستدرك الذريعه (شامل بيش از دوازده هزار عنوان)؛

20 . مكتبة العلامة الحلى (فهرستى از آثار علامه حلى يا منسوب به ايشان، با ذكر حواشى، شروح، ترجمه‏ها، نسخه‏ها و ديگر فوائد مربوط به آنها)؛

22 . نتائج الاسفار (مانند دو كتاب فوائد الاسفار، و قيد الأوابد، گزيده‏اى از يادداشت‏هاى مؤلف در سفرهاى علمى است كه به تشويق علامه امينى فراهم آورده است)؛

23 . نصوص و مقتطفات من نفائس المخطوطات؛

24 . فهرس المجاميع المخطوطة فى المكتبة الظاهرية؛

25 . إنباء السماء برزية كربلاء (مستدركى بر كتاب «سيرتنا وسنتنا سيرة نبينا وسنّته» نوشته علامه امينى كه در باب اصالت و اعتبار سوگوارى امام حسين عليه‏السلام بر اساس منابع تسنن نوشته است).

ب ـ تحقيق متون

1. الأربعون المنتقى من مناقب المرتضى عليه‏السلام، ابوالخير احمد بن اسماعيل طالقانى قزوينى (متوفى 590)، نشر در: مجله تراثنا، شماره 1، سال 1405.

2. ترجمة الامام الحسن عليه‏السلام من كتاب الطبقات، ابن سعد (متوفى 230)، نشر در: تراثنا، شماره 11، سال 1408.

3. ترجمة الامام الحسين عليه‏السلام من كتاب الطبقات، ابن سعد (متوفى 230)، نشر در: تراثنا، شماره 10، سال 1408.

4. ترجمة امير المؤمنين عليه‏السلام من تاريخ دمشق، ابن عساكر شافعى (متوفى571). پس از اتمام تحقيق، براى پرهيز از كار تكرارى، از نشر آن خوددارى كرد.

5. طرق حديث من كنت مولاه، حافظ ذهبى شافعى (متوفى 748). نشر در ضمن كتاب «الغدير فى التراث الاسلامى».

6. عقد الدرر فى اخبار المهدى المنتظر، يوسف سلمى شافعى (متوفى 685). پس از اتمام تحقيق، براى پرهيز از كار تكرارى، از نشر آن خوددارى كرد.

7. العقود الاثنى عشر فى رثاء سادات البشر، سيد محمد مهدى بحر العلوم (متوفى 1212). نشر در: تراثنا، شماره 10، سال 1408.

8. فرائد السمطين فى مناقب المرتضى والبتول والسبطين، صدرالدين ابراهيم حموئى شافعى (متوفى 723). به دليل پيش گفته، از نشر آن خوددارى كرد.

9. فهرست اسماء علماء الشيعة، منتجب‏الدين رازى (قرن هفتم). چاپ قم. 1404.

10. فهرست كتب الشيعة، شيخ طوسى. پس از رحلت محقق، به اهتمام فرزندش سيد محمد طباطبايى منتشر شد (1417).

11. مطالب السؤول فى مناقب آل الرسول، ابن طلحه شافعى. (متوفى 652). طبق اعلام نشريه تراثنا شماره 23، آماده چاپ است.

12. مقتل امير المؤمنين عليه‏السلام، ابن ابى الدنيا (متوفى 281). نشر در: تراثنا، شماره 12، سال 1408.²ترجمه فارسى آن به قلم دكتر محمود مهدوى دامغانى توسط مؤسسه عاشورا مشهد منتشر شده است.

13. مكتبة العلامة الكراجكى، يكى از معاصران كراجكى (قرن 5). نشر در: تراثنا، شماره 43 ـ 44، سال 1416.

14. مناقب امير المؤمنين عليه‏السلام، احمد بن حنبل (متوفى 241). آماده نشر.

ج ـ مقالات³یعنى آنچه در دو بخش پيشين تأليفات و تحقيقات ياد نشده است.

1. ابن طلحه (دائرة المعارف بزرگ اسلامى، 4 / 144 ـ 145).

2. ابوالخير طالقانى (همان منبع 5 / 342 ـ 344).

3. شخصيت علمى و مشايخ شيخ طوسى (ميراث اسلامى ايران 2 / 361 ـ 412).

4. المدوّنات التاريخية لواقعة الطف (الموسم، شماره 12).

5. من تراثنا الخالد فى شيراز (ميراث اسلامى ايران 1 / 393 ـ 444).6. موقف الشيعة من هجمات الخصوم (تراثنا، شماره 6).⁴ترجمه فارسى آن به قلم دكتر غلامرضا فدايى عراقى، در ضمن مجموعه كتاب و كتابخانه چاپ تهران: مركز مدارك فرهنگى وزارت ارشاد انتشار يافته است.

7. مصاحبه‏هاى مختلف فارسى و عربى، كه در ضمن مجلد اول و سوم يادنامه آمده است.

محتوای کتاب فضائل امیر المؤمنین علیه السلام

کتاب فضائل امیر المؤمنین شامل 369 حدیث در دو بخش (160 + 209 روایت) است. بخش اول آن موضوعات زیر را در بر می گیرد:

اخبار امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب و زهده؛ در این بخش روایاتی از رفتار و کردار امیر المؤمنین علیه السلام نقل شده است.
نسب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب رضی الله عنه؛ روایت پایانی این بخش کوتاه به شهادت امیر المؤمنین در 58 سالگی اشاره دارد.
اسم أمّه و نسبها؛ در این بخش ضمن اشاره به فضائل مادر آن حضرت، فاطمه بنت اسد، برخی ویژگی های امیر المؤمنین علیه السلام نیز گفته شده است. این بخش با حدیث ابلاغ آیه برائت به پایان می رسد که رسول خدا امیر المؤمنین را از خودش معرفی می کند.
فضائل علی؛ این قسمت با حدیثی در دوستی امیر المؤمنین علیه السلام آغاز و با حدیثی که امیرالمؤمنین را از اهل بهشت معرفی می کند به پایان می رسد.

بخش دوم کتاب که 209 روایت را شامل است، روایات فضائل امیر المؤمنین علیه السلام به روایت ابوبکر قطیعی از شیوخ خود غیر از عبدالله بن احمد حنبل را دربرگرفته است. این بخش با این روایت شروع می شود که رسول خدا، علی را به سریه ای فرستاده بود و دستانش را بالا برده بود و اینگونه دعا می کرد: خدایا، مرا نمیران تا علی را ببینم.

دیگر اینکه: اول کسی که با رسول خدا نماز گزارد علی بن ابی طالب بود.

حدیث غدیر یکی دیگر از احادیث این بخش است که به صراحت بیان می کند که بعد از دعای رسول خدا، خلیفه دوم به امیرالمؤمنین گفت: مبارک بادت ای پسر ابی طالب، شبت را صبح و روزت را شام کردی در حالی که مولای هر مؤمنی هستی.

شیوه تصحیح محقق طباطبائی در فضائل امیر المؤمنین علیه السلام

علامه سید عبدالعزیز طباطبائی در تصحیح و تحقیق متون به اموری می پرداخته اند که امروزه محققان کمتر بدانها می پردازند و همین امور فاصله کارهای تحقیقی امروز با آاثار بزرگانی چون اوست. با سیری در تحقیق این کتاب برخی از آن امور را ذکر می کنیم باشد که راهنمای جوانان در تحقیق متون باشد:

الف) شناسایی موضوع کتاب

محقق طباطبائی در این کتاب، ابتدا به شناساندن موضوع فضائل پرداخته است:

وی با بیان اینکه اصول فضائل شخص سه تاست: شخص متخلق به اخلاق کریمانه و سجایای اخلاقی است مثل شجاعت، علم و ...؛ یا از شخص کارهای نیک سر می زند و امور خیر مشغله اوست مثل اینکه انفاق می کند یا به جهاد در راه خدا می رود و ... و یا اینکه بزرگان او را ستایش می کنند.

سپس با مراجعه به آیات قرآن، فضل و کرامت را در پنج امر: ایمان، علم، عمل به علم، تقوی و جهاد در راه خدا معرفی می کند. آنگاه بیان می کند که بر اساس نقل تاریخ اسلام حضرت امیر المؤمنین علیه السلام جامع فضل و کرامت بوده است.

در ادامه به بیان مسیر آشکار شدن فضائل حضرت علیه السلام می پردازد. او در این بخش سیاسیون را به باد انتقاد می گیرد که با زر و زور شمشیر در کتمان یا اختفای فضائل حضرت امیر المؤمنین علیه السلام کوشیدند. نمونه هایی از این دست تلاشهای صاحبان زور در ادامه نقل شده است که از زمان رحلت رسول خدا آغاز شده بوده است؛

پایان بخش این مقاله اشاره به آثار 28 تن از بزرگان اهل تسنن است که به کثرت فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام، اعتراف کرده اند. از جمله اینکه خطیب بغدادی گفته است: «مناقب آن حضرت مشهورتر از آن است که گفته شود و فضائلش بیش از آن است که به شماره آید». و محب طبری نیز بر این امر تصریح دارد: «فضائلش بیش از آن است که شمرده شوند».

شایان ذکر است که محقق طباطبائی نوشته ای نیز درباره راویان فضایل داشته که به دلیل تمام نبودن مطلب از درج آن خودداری شده است.

ب) اثبات وجود این کتاب از احمد حنبل و سفر تاریخی آن تا اواخر قرن هفتم

علامه عبدالعزیز طباطبائی می نویسد که این کتاب را اول بار فرزند احمد (عبدالله) از پدر روایت کرده، و از او شاگردش ابو بکر قطیعی (م 368ق) نقل کرده است.

اولین ذکر از کتاب احمد بن حنبل توسط قاضی یوسف به سال 285 بوده که ابو بکرقطیعی وصف این کتاب را از او می شنود و به نقل از استاد خود (عبد الله بن احمد بن حنبل) اهتمام می ورزد. بنا بر این اولین کسی که به نشر این کتاب دست یازید ابو بکر قطیعی بوده است.

شایان ذکر است که هر کدام از شاگرد و استاد (عبدالله بن احمد حنبل و ابو بکر قطیعی) روایاتی به طریق دیگر بر کتاب افزوده اند همچنان که عبدالله در نقل مسندِ پدرش این کار را کرده است.

در قرن چهارم ابن ندیم در فهرست خود آن را نام می برد؛ نیز حاکم نیشابوری در مستدرک علی صحیحین بدان اشاره می کند.

در قرن ششم این کتاب به دست ابن شهرآشوب سروی (د 588ق) و ابن بطریق اسدی (م 600)، دو تن از علمای بنام شیعه می رسد.

در قرن هفتم ابن ابی الحدید (م 656ق)، محب طبری (م 694ق)، گنجی (م 658ق)، سبط ابن جوزی (654ق) و سید بن طاوس (م 664ق) از آن نقل کرده و آن را می شناسانند.

ج) بیان اعتبار کتاب

محقق طباطبائی با نام بردن از علمای نامداری که این کتاب را نقل کرده اند یا از آن در کتابهای خود استفاده کرده اند، به اعتبار کتاب اشاره می کند. وی در این بخش از علمایی چون حاکم نیشابوری، ابن ابی الحدید، ابن تیمیّه، شمس الدین سخاوی، ابن حجر عسقلانی، جلال الدین سیوطی، متقی هندی و ... نام می برد تا اهمیت و اعتبار کتاب را بنمایاند؛ چرا که اگر کتاب بی اعتبار بود این دانشمندان بدان اعتنایی نمی کردند.

این نکته گویای این است که به صرف اینکه نسخه ای قدیمی بود نباید به احیای آن همت گماشت، مسئله ای که ظاهرا تبدیل به مسابقه می شود و دوستان محقق ما به صرف دستنوشته بودن اثری در چاپ و نشر آن به هر وسیله ای می کوشند.

د) نسخه شناسی و جمع آوری نسخه های مورد اعتماد و کامل کتاب

محقق طباطبایی در کتابش، اهل البیت علیهم السلام في المکتبة العربیه، تعدادی از نسخه های خطی موجود این کتاب را شناسانده است. او در تلاشی مضاعف تعدادی از این نسخه های مورد اعتماد را جمع کرده و با پنج نسخه کتاب فضائل را مقابله کرده است:

نسخه کتابخانه علامه روضاتی در اصفهان که به ضمیمه خطبه قطقطانیه است؛

نسخه کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی به شماره 113، که نسخه ای قدیمی بوده است؛

نسخه کتابخانه ینی دانشگاه از قرن ششم، که اکنون در کتابخانه سلیمانیه نگهداری می شود با شماره 878؛

نسخه یمنی که تصویری از آن در کتابخانه آیت الله مرعشی به شماره 4557 است؛

نسخه یمنی دیگر که فرزند علامه، محمد طباطبائی، نتوانسته آن را بشناسد.

ﻫ) با مقابله و تطبیق این نسخ با یکدیگر متن منقّح و یکدست و صحیح ارائه می کند

نسخه بدلهای مناسب؛ پرهیز از تطویل نامناسب پاورقی ها؛ توضیح لغات مشکل متن؛ کتابشناسی یا برشماری تک نگاری بعضی احادیث مثل حدیث طیر و ...؛ معرفی رجال اسانید احادیث در مواردی؛ نشان دادن حدیث در کتابهای دیگر احمد حنبل یا دیگر مصادر متقدم حدیث؛ ذکر طرق دیگر حدیث در جوامع حدیثی؛ و در پایان فهرست احادیث بر حسب مسانید از اموری است که محقق طباطبائی بدان اهتمام داشته و از کسی چون او بر می آمده است.

و) معرفی نویسنده فضائل و راویان وی

محقق طباطبائی شرح حالی کوتاه و انتقادی از احمد حنبل نوشته و سپس دو روای اولیه کتاب (عبدالله و ابوبکر قطیعی) را نیز معرفی می کند:

ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن اسد بن ادریس بن عبدالله الشیبانی المروزی البغدادی که شرح حال مفصل او در تاریخ ابن عساکر آمده است. احمد بن حنبل مسند را تألیف کرد، که مجموعه‌ای بود بالغ بر ۳۰٬۰۰۰ حدیث. این احادیث نه به ترتیب موضوعی، بلکه برحسب اسامی صحابه‌ای که بدیشان استناد شده، تنظیم شده‌است.

از دیگر آثار او می توان کتاب الزهد، کتاب الصلات، مسائل ابو داود سجستانی، العلل و معرفة الرجال، التفسیر، الناسخ والمنسوخ، و صفة الفتوی والمفتی والمستفتی را نام برد.
فرزند او عبدالله در سال 213 به دنیا آمد و از دانشمندانی چون ابراهیم بن حجاج سلمی، ابو بکر بن ابی شیبه، داود بن رشید و ... علم آموخت و حدیث نقل کرد. ابوبکر قطیعی، ابو بکر نجّاد، طبرانی و ... از شاگردان وی به شمار می روند.

ابوبکر احمد بن جعفر قطیعی متولد محرّم 274 و متوفای ذی حجّه 368 است. او در شهرهای بصره، کوفه و موصل بوده است. عبد الله بن احمد حنبل و قاضی یوسف، محمد بن یونس کدیمی، ابراهیم حربی، اسحاق بن حسن حربی، بِشر بن موسی اسدی از اساتید و مشایخ وی هستند و دار قطنی، ابن شاهین، ابن رزقویه، قاضی باقلانی و ... از شاگردان و راویان او می باشند.


در پایان باید به فرزندان علامه در مؤسسه محقق طباطبائی، به ویژه آقای سید محمد طباطبائی، دست مریزاد گفت که با تلاش خود یکی از دهها اثر چاپ نشده علامه را تکمیل و تحقیق و چاپ کردند.

افزون بر برخی از پاورقی های مناسب که به شیوه محقق طباطبائی ارائه شده، فهارس فنّی (آیات قرآن، احادیث بر حسب مسانید، احادیث، نقل قولها، اعلام، طوایف و قبایل و گروهها، اماکن و شهرها، وقایع و ایام، اشعار و مطالب) جز فهرست احادیث بر حسب مسانید از همت این بزرگواران در این کتاب است. سعی شان مشکور باد.

• معرفی و نقد کتاب