نسخه‌ای دیرینه و کهن از نهج البلاغه
نهج البلاغه از ارزنده‌ترین سندهای شیعی است که سخنان پیشوای شیعیان جهان در آن گرد آمده است. نسخه‌های آن فراوان است و یکی از آنها که مورخ 553 است در مجموعه رامپور هند است (فیلم 5046 عکس 7046 دانشگاه تهران) که در آن این دفتر‌ها دیده می‌شود.
1ـ نهج البلاغة، به نسخ عبدالجبار بن الحسین ابی القسم فراهانی در روز چهارشنبه 19 ج 1/553 نزد ضیاء الدین تاج الاسلام ابی الرضا فضل الله بن علی بن عبید الله حسنی أدام الله ظله که در روستای جوشقان راوَند جای گزیده بود، از روی نسخه نوشته خود او در نیمه روز پنجشنبه ج 1 یا 2 سال 554 که نویسنده می‌گوید شنیده‌ام که کسی آن را بر وی می‌خوانده است، از کتابهایی است که ابو عبدالله اصفهانی در 866 می‌خوانده است، در پایان افزوده رضی بر آن پس از نقش خواتیم علی و پس از شعری که استاد امام ابویوسف یعقوب بن نیشابوری بر پشت نسخه خود از این کتاب نوشته بود
«نهج البلاغه نهج مهیع جدد .... .... .... .... ....» و شعرهای عربی ناصح الدین ابوجعفر محمد و حافظ آمده است:
«انشدني الحافظ :
الموت لا والداً یبقي ولا ولـــدا هذا السبیل إلی أن لا تری أبـدا للموت فینا سهامٌ غیر مخطئةٍ من فاته الیوم سهمٌ لم یفُتهُ غدا ترجمتها:
بسیار مگو دلا کی سودی نکند ور جهد کنی بسی نمودی نکند چون جان تو صد هزار بر هم نهد او وآتش زند اندر آن کی دودی نکند» سپس شعر ابن نباته از روی نوشته ضیاء الدین تاج الإسلام، فصل الدعاء.
2ـ خصائص الأئمة الاثني عشر، از رضی که در آغاز فضل الله بن علی حسینی ابی الرضا راوندی در ذق 555 گواهی می‌نویسد به خط خود که آن را شیخ رئیس الولد وجیه الدین فخرالعلماء ابوعلی عبدالجبار بن الحسین ابی القسم الحاج الفراهانی خومجانی بر من خوانده ومن آن را از شیخ خود ابوالفتح اسمعیل بن الفضل بن احمد بن اخشید سراج از ابو المظفر عبدا لله بن شیب از ابوالفضل خزاعی از رضی روایت دارم، از کتابهای خواندنی از شیخ ابوعبدالله اصفهانی در 866، نسخ همان عبدالجبار فراهانی خومجانی در 4 شوال 553 و خوانده در ذق 5 (56) با شعر عمادالدین رشید الاسلام طوسی به عربی درباره ائمه، با پراکنده‌های عربی به نظم و نثر، نیز آمده است که خوانده ام بر دیوار رباطی بیرون شهر کاشان:
گر عفو کند ندارم از عالم باک گر عدل کند شدم بیک باره هلاک روزی صد ره بگویم ای صانع پاک مشتی خاکم چی آید از مشتی خاک
چون پر خطر است راه در غوشی به چون بیم شما راست فراموشی به چون کار به قسمت است کم کوشی به چون ننیوشند حدیث خاموشی به ۳ـ الرسالة الأهوازیة في مکارم الأخلاق از امام جعفر صادق (ع) در پاسخ پرسش عبدالله نجاشی زیدی شیعی شده، بدین گونه:
نسخه به نسخ است، نوشته در روز پنجشنبه ۱۴ محرم ۵۵۴ در مسجد جامع کاشان، گویا نزد همان ضیاء الدین تاج الاسلام سلطان العلماء ابوالرضا فضل الله بن علی بن عبد الله حسنی راوندی.
در پایان آمده است :
شهید ثانی آن را در کشف الریبة با سندی دیگر از ابن قولویه گنجانده است (ص ۳۶ ).
علاء الدین محمد گلستانه اصفهانی در گذشته ۱۱۰۰ آن را بنام منهج الیقین (ش ۵۹۵ دانشگاه) به فارسی درآورده و مجلسی هم آن را در آداب الولاة خود به فارسی برگردانده است ( ذریعه ۲ : ۲۸۵ و ۲۳: ۲۰۰_ منزوی ۵۱۶).
۴ـ پنج صفحه شعر و حدیث که بد عکس‌برداری شده و درست خوانده نمی‌شود.
۵ـ مصارع المصارع خواجه طوسی به نستعلیق عربی گویا از سده ۸ و ۹ (ش ۳۶۳۳).
۶ـ أعلام نهج البلاغة که مؤلف آن را درست نمی شناسیم و او پس از سید مرتضی و رضی و امام وبری و شارحان دیگر که نام نمی برد می‌زیسته است. شرحی است بیشتر لفظی و لغوی و خودش در دیباچه آن را چنین نامیده ولی از خود یاد نکرده است ( فهرست بهار ۲: ۴۵۱ )
نسخه سماوی که اکنون در کتابخانه کاشف الغطاء شیخ محمد حسین در نجف هست و گویا فیلمی از آن هم در کتابخانه حکیم در نجف باشد، از گفته آقای سید عبد العزیز طباطبائی.
نسخه به نستعلیق گویا از سده ۱۱ است و شارح در آن «زید بن علوی» خوانده شده که بیست و سه سال پس از مرگ رضی به نگارش درآورد. در آن آمده است که نسخه را سید مرتضی حسین کتابدار کتب خانه علوم دینیه برای نواب حامد علی خان بهادر والی ریاست رامپور در سال ۱۳۲۲ فراهم کرده است (ش ۴۱/۱۱۹۹).
در نسخه حاشیه‌هایی است با رمز «سعید» در پایان آنها.
در فیش یا برگه نسخه آمده است «أعلام نهج البلاغة علي بن ناصر» ولی همان مرتضی حسین در پایان شارح را «زید بن علوی» می‌نامد.
عبد الله محمد بن یوسف سورتی در ۱۳۳۳ در این نسخه سرگذشتی از سید رضی به عربی گذارده است.
پس در این مجموعه رامپور، هم نسخه‌ای کهن از نهج البلاغه را شناخته‌ایم و هم به یکی از شروح ارزنده آن دست یافته‌ایم.
1ـ نهج البلاغة، به نسخ عبدالجبار بن الحسین ابی القسم فراهانی در روز چهارشنبه 19 ج 1/553 نزد ضیاء الدین تاج الاسلام ابی الرضا فضل الله بن علی بن عبید الله حسنی أدام الله ظله که در روستای جوشقان راوَند جای گزیده بود، از روی نسخه نوشته خود او در نیمه روز پنجشنبه ج 1 یا 2 سال 554 که نویسنده می‌گوید شنیده‌ام که کسی آن را بر وی می‌خوانده است، از کتابهایی است که ابو عبدالله اصفهانی در 866 می‌خوانده است، در پایان افزوده رضی بر آن پس از نقش خواتیم علی و پس از شعری که استاد امام ابویوسف یعقوب بن نیشابوری بر پشت نسخه خود از این کتاب نوشته بود
«انشدني الحافظ :
2ـ خصائص الأئمة الاثني عشر، از رضی که در آغاز فضل الله بن علی حسینی ابی الرضا راوندی در ذق 555 گواهی می‌نویسد به خط خود که آن را شیخ رئیس الولد وجیه الدین فخرالعلماء ابوعلی عبدالجبار بن الحسین ابی القسم الحاج الفراهانی خومجانی بر من خوانده ومن آن را از شیخ خود ابوالفتح اسمعیل بن الفضل بن احمد بن اخشید سراج از ابو المظفر عبدا لله بن شیب از ابوالفضل خزاعی از رضی روایت دارم، از کتابهای خواندنی از شیخ ابوعبدالله اصفهانی در 866، نسخ همان عبدالجبار فراهانی خومجانی در 4 شوال 553 و خوانده در ذق 5 (56) با شعر عمادالدین رشید الاسلام طوسی به عربی درباره ائمه، با پراکنده‌های عربی به نظم و نثر، نیز آمده است که خوانده ام بر دیوار رباطی بیرون شهر کاشان:
«رسالة لمولانا أبي عبد الله جعفر بن محمد الصادق علیهما السلام إلی عبد الله ابن النجاشي رحمه الله في مکارم الأخلاق، بسمله. روی الشیخ العدل محمد بن یعقوب رحمه الله قال: أنا محمد بن جعفر الأسدي رحمه الله (...) (یک کلمه خوانده نمی شود) ما بنداد قال: أنا إدریس بن زیاد عن عبید الله بن سلیمان النوفلي البصري قال: کنت عند أبي عبد الله علیه السلام فإذا أنا بمولی عبد الله بن النجاشي قد ورد علیه بکتابه فسلم علیه وأوصل الکتاب ففضه ».
نسخه به نسخ است، نوشته در روز پنجشنبه ۱۴ محرم ۵۵۴ در مسجد جامع کاشان، گویا نزد همان ضیاء الدین تاج الاسلام سلطان العلماء ابوالرضا فضل الله بن علی بن عبد الله حسنی راوندی.
در پایان آمده است :
«حدثنا الشیخ الحافظ حاکم الدین زین الحفاظ خادم حدیث رسول الله (ص) أبو عبد الله النطنزي أدام الله نعمائه إملاء في المسجد الجامع بقاسان یوم الأربعاء العشرین من جمادی الأول سنة... مائة قال أخبرني القاضي إسفندیار بن رستم الغازي في ما قرأت علیه قال: أنا أبو الرجاء بندار بن باني (؟) قال أنا أبو سعید الحسین بن علي بن سهلان»
شهید ثانی آن را در کشف الریبة با سندی دیگر از ابن قولویه گنجانده است (ص ۳۶ ).
علاء الدین محمد گلستانه اصفهانی در گذشته ۱۱۰۰ آن را بنام منهج الیقین (ش ۵۹۵ دانشگاه) به فارسی درآورده و مجلسی هم آن را در آداب الولاة خود به فارسی برگردانده است ( ذریعه ۲ : ۲۸۵ و ۲۳: ۲۰۰_ منزوی ۵۱۶).
۴ـ پنج صفحه شعر و حدیث که بد عکس‌برداری شده و درست خوانده نمی‌شود.
۵ـ مصارع المصارع خواجه طوسی به نستعلیق عربی گویا از سده ۸ و ۹ (ش ۳۶۳۳).
۶ـ أعلام نهج البلاغة که مؤلف آن را درست نمی شناسیم و او پس از سید مرتضی و رضی و امام وبری و شارحان دیگر که نام نمی برد می‌زیسته است. شرحی است بیشتر لفظی و لغوی و خودش در دیباچه آن را چنین نامیده ولی از خود یاد نکرده است ( فهرست بهار ۲: ۴۵۱ )
نسخه سماوی که اکنون در کتابخانه کاشف الغطاء شیخ محمد حسین در نجف هست و گویا فیلمی از آن هم در کتابخانه حکیم در نجف باشد، از گفته آقای سید عبد العزیز طباطبائی.
نسخه به نستعلیق گویا از سده ۱۱ است و شارح در آن «زید بن علوی» خوانده شده که بیست و سه سال پس از مرگ رضی به نگارش درآورد. در آن آمده است که نسخه را سید مرتضی حسین کتابدار کتب خانه علوم دینیه برای نواب حامد علی خان بهادر والی ریاست رامپور در سال ۱۳۲۲ فراهم کرده است (ش ۴۱/۱۱۹۹).
در نسخه حاشیه‌هایی است با رمز «سعید» در پایان آنها.
در فیش یا برگه نسخه آمده است «أعلام نهج البلاغة علي بن ناصر» ولی همان مرتضی حسین در پایان شارح را «زید بن علوی» می‌نامد.
عبد الله محمد بن یوسف سورتی در ۱۳۳۳ در این نسخه سرگذشتی از سید رضی به عربی گذارده است.
پس در این مجموعه رامپور، هم نسخه‌ای کهن از نهج البلاغه را شناخته‌ایم و هم به یکی از شروح ارزنده آن دست یافته‌ایم.
نویسنده:
استاد محمدتقی دانش پژوه
منبع: آینده، آذر و اسفند ۱۳۵۹، سال ششم، شماره های ۹ ـ ۱۲، صص ۸۵۵ ـ ۸۵۷
منبع: آینده، آذر و اسفند ۱۳۵۹، سال ششم، شماره های ۹ ـ ۱۲، صص ۸۵۵ ـ ۸۵۷
