مقالات
صفحه اصلی   /   مقالات   /   سه دستخط جدید از شهید ثانی
سه دستخط جدید از شهید ثانی
سه دستخط جدید از شهید ثانی
چکیده:
از زین‌الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی (911-965ق) عالم مشهور شیعی دستخطهای متعددی در دست است. در این مقاله ضمن بررسی دستخطهای شناخته‌شده او از جنبه‌های مختلف، سه دستخط تازه‌یاب شهید موجود در گنجینه نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ایران به تفصیل معرفی شده‌ است: 1. مجموعه چهار رساله از آثار دوانی و ملا داود هروی کتابت‌شده به خط شهید ثانی در 942ق (ش 20080). 2. اجازه‌‌ای از او به محمد بن جمال‌الدین احمد مشهور به ولی در رجب 957ق (ش 37270). 3. پیشنویس کتابش الفوائد الفوائد لشرح الرسالة النفلیة در 955ق (ش 39136). همچنین به اطلاعاتی تکمیلی درباره نسخه الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (ش 20172) اشاره شده که به خط شاگرد شهید نوشته شده و انهایی به خط او دارد.

کلیدواژه: زین‌الدین بن علی عاملی شهید ثانی، دستخطهای شهید ثانی، کتابت، اجازه، نسخه‌های خط مؤلف.


از زین‌الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی (911-965ق) دستخطهایی چند به صورتهای متفاوت مبیضه یا مسوده کتابهایش، استنساخ، اجازه و بلاغ و انهای قرائت، حاشیه‌نویسی و یادداشت تملک بر جای مانده است. آنچه در این گفتار معرفی می‌شود مشخصات سه نسخه از دستخطهای اوست که یکی از آنها به همراه مجموعه کتابهای جلال‌الدین همایی در سال 1385 و دو نسخه دیگر به تازگی به گنجینه کتابخانه ملی ایران منتقل شده‌اند. دستنویس چهارمی هم از شهید ثانی در کتابخانه ملی نگهداری می‌شود که پیشتر معرفی شده بود، اما چون آن معرفی مشتمل بر بعضی از خصوصیات مهم نسخه نیست، متذکر آن نکات در انتهای مقاله می‌شویم.2 ذکر این نکته ضروری است که دو نسخه دیگر در فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی به خط شهید معرفی شده اما هر دو انتساب بدون تردید نادرست است. تمهید القواعد شماره 228/ع در قرن سیزدهم هجری روی کاغذهای فرنگی آبی کتابت شده و تاریخ کتابتش حتی نزدیک به زمان حیات شهید ثانی نیست (فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی ایران، ج 7، ص 198-199). همچنین صلاة الجمعة شماره 4419/ع بدون تردید به خط شهید نیست و یک یا دو قرن بعد از او کتابت شده است (فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ج 19، ص 37).
البته تشخیص نادرست و انتساب بی‌دلیل کتابت نسخه به شهید ثانی در فهرستهای مختلف بسیار بیشتر از این دو مورد است و برای آن می‌توان تعداد معتنابهی برشمرد. از جمله نسخه‌های ذیل که در فهرستهای گوناگون دستخط شهید ثانی دانسته شده‌اند اما به دلایل متعدد به خط او نیستند و فهرستنگاران انجامه مؤلف را به اشتباه قرینه و دلیل کتابت نسخه به خط مؤلف و اصل‌بودن آنها دانسته‌اند.
مشهورتر از همه مجموعه‌ای است مشتمل بر چهار رساله (المسائل ابن‌طی و سه رساله تألیفات شهید شامل الحث علی صلاة الجمعة و اجوبة المسائل الثلاث و الحبوة) در کتابخانه آستانه حضرت عبدالعظیم شهرری (شماره 701) که با خطی شبیه به خط شهید ثانی کتابت شده تا جایی که در بررسی آن حتی کتابشناس برجسته‌ای چون محمد مشکات دچا ر اشتباه شده و در یادداشتی روی نسخه آن را به خط شهید دانسته است (فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آستانه حضرت عبدالعظیم، ج 1، ص 22-23 و 231-232 و ج 2، ص 551-552 و 584-585 و 789-790؛ شهید ثانی پژوهشی در زندگی کارنامه علمی و روزگار او، ص 586-587).
همچنین این رساله‌ها به قرائنی که در توصیف نسخه‌ها ذکر شده بسیار دور از ذهن است که به خط شهید باشند:
رساله‌های حبوه و ارث در کتابخانه آستانه شاهچراغ شیراز، ش 2066 (فهرست کتب خطی کتابخانه حضرت شاهچراغ، ج 2، ص 177-180 که رساله‌های دیگرش در 1077 و 1095ق نوشته شده و رساله‌های احتمال داده شده به خط شهید نیز متقدم بر آن تاریخ نیست)؛ تمهید القواعد، کتابخانه ملی فارس، ش 4/651 (فهرست کتب خطی کتابخانه ملی فارس، ج 2، ص 235-236)؛ الروضة البهیة در همان کتابخانه، ش 744 (همانجا، ص 78-80)؛ مسالک الافهام در کتابخانه ملی تبریز، ش 3349 (فهرست کتابخانه ملی تبریز، ج 1، ص 404-405)؛ الروضة البهیة در کتابخانه دکتر مهدی محقق، ش 103 (فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دکتر مهدی محقق، ص 82)؛ الروضة البهیة در خزانه آل سنوی در بغداد، ش 161/39/5714 (مجله المورد، المجلد الاول، العددان 3-4، 1392ق، ص 213 که نوشته نسخه مزین است و جدول‌کشی زرین دارد)؛ کشف الریبة در کتابخانه قادریه بغداد، ش 715 (الآثار الخطیة فی المکتبة القادریة، ج 3، ص 71)؛ روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان و الروضة البهیة در مؤسسه کاشف‌الغطاء نجف (دلیل مخطوطات مؤسسة کاشف الغطاء العامة، ج 1، ص 217-218)؛ الروضة البهیة در کتابخانه حرم حضرت اباالفضل کربلا (مخطوطات کربلاء، ص 331).
پس از این توضیحات، شایسته است به نسخه‌هایی از تألیفات خود شهید که با اطمینان خاطر می‌توانیم آنها را به خط شهید بدانیم، اشاره کنیم:
1. روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان، جمعه 25 ذیقعده 949ق، شامل طهارت و صلات، کتابخانه آستان قدس رضوی، ش 2770. رک: فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج 5، ص 537 و تصویر دو صفحه از آن در انتهای فهرست.
2. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، شب شنبه 21 جمادی الاول 957ق، جلد دوم کتاب شامل اقرار تا دیات، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش 709. رک: فهرست کتابخانه اهدائی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، ج 5، ص 1908-1914.
3. مجموعه هفت رساله از تألیفات او بدین ترتیب: اجوبة المسائل النجفیة، الحدث فی اثناء الغسل، نتایج الافکار فی حکم المقیمین فی الاسفار، طلاق الغائب عن زوجته، الحبوة، ارث الزوجة، کشف الریبة عن احکام الغیبة، 958ق، بنا بر فهرست رسائلی که در ابتدای این نسخه نوشته شده، مجموعه در اصل شامل هشت رساله بوده و در پایان بعد از رساله کشف الریبة، مناسک حج آمده بوده است. رساله مناسک حج اکنون مفقود شده و زمان این فقدان مشخص نیست. تنها از یادداشت صدرالافاضل در شعبان 1320ق در ابتدای نسخه بر می‌آید که در آن زمان نیز نسخه شامل هفت رساله بوده و افتادگی مربوط به قبل از این تاریخ است. کتابخانه آیت الله مرعشی، ش 12752. رک: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه بزرگ حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی، ج 32، ص 407-413 و 1110-1113. این نسخه پیشتر در اختیار فخرالدین نصیری بوده و او تصاویری از آن را در دو کتابش گنجینه خطوط علما و دانشمندان، ج 1، ص 501 و لمعة النور والضیاء فی ترجمة السید ابی الرضاء، ص 148-151 منتشر کرده است (تصویر این نسخه به لطف جناب آقای رضا مختاری به دست من رسید).
4. مجموعه دو رساله (الفوائد الملیة بشرح الرسالة النفلیة و التنبیهات العلیة علی وظائف الصلوة القلبیة). بعد از 955ق، کتابخانه مجلس، شماره 8172. رک: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج 1/27، ص 315-317.
5. مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام، شامل کتاب قضا به بعد، بخشهای نونویس به خط شیخ علی کبیر نواده شهید است. کتابخانه آیت الله مرعشی، ش 12470. رک: فهرست نسخه‌های خطی بزرگ حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی، ج 31، ص 486 و 887-888.
محمدعلی (لطفعلی بیگ) بن محمدکاظم تبریزی، صدرالافاضل (1268-1350ق) جهت سهولت قرائتِ خطِ شهید، مفتاحی برای آن تنظیم کرده که تصویر آن در گنجینه خطوط علما و دانشمندان، ج 1، ص 19-25 منتشر شده است. این مفتاح بر مبنای مجموعه هفت رساله شهید تنظیم شده که زمانی در تملک صدرالافاضل بود. یک صفحه از این مفتاح هم در مقدمه دیوان صدرالافاضل نصیری امینی، ص بیست و شش منتشر شده است.
این فهرست به جز انهاها و بلاغها و اجازاتی است که در حاشیه یا پایان نسخه‌ها به خط شهید نوشته شده و ذکر همه آنها درازدامن می‌شود.


I

از جمله توصیه‌های شهید ثانی به طالبان علم آن است که اگر قادر به خریدن با امانت‌گرفتن کتاب باشند نباید خود را به نسخه‌برداری سرگرم کنند زیرا اشتغال به تحصیل علم، مهمتر و پرارزشتر از استنساخ کتب است. اما چنانچه بضاعت مالی خرید کتابهای مورد نیاز خود را ندارند یا کاتبان کتب، کمیاب باشند، برای استفاده شخصی خود باید به استنساخ کتابها دست یازند و از ثمره دستخط خود توشه علمی بر دارند.3 منیة المرید فی ادب المفید والمستفید، ص 342. شهید خود به همین توصیه عمل می‌کرد و در طول عمرش کتابهای متعددی به خط خود نگاشت. بنا به گفته علی بن محمد بن حسن بن زین‌الدین عاملی مشهور به شیخ علی کبیر (1103ق)، نواده شهید، کتابخانه خانوادگی ایشان چند بار صدمه دید4 به دلایلی از جمله تاراج کتابخانه به دست دشمنان شهید در زمان حیاتش، نقل و انتقال کتابها و پنهان‌کردن آنها زیر خاک، و سوزاندن حدود هزار مجلد از آنها به دست اهل بغی در جبل عامل زمانی که شیخ علی کبیر هفت یا هشت سال داشت (حدود 1025ق). رک: بحار الانوار، ج 106، ص 74؛ الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج 2، ص 667 و 703 و 705-706. و هر بار بخشی از آن از بین رفت به نحوی که هنگام یادداشت او در اواخر قرن یازدهم هجری تنها دویست مجلد از آنها باقیمانده بود. اما در همین مقدار باقیمانده نیز بیش از صد مجلد به خط پدربزرگش بوده است.5 الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج 2، ص 667. ظاهراً این آمار مربوط به نسخه‌هایی است که پس از انتقال به ایران در اختیار شیخ علی کبیر قرار گرفت. به همین دلیل است که بعضی از نسخه‌هایی که دستخط و تملک او را دارند زمانی متعلق به شهید بودند. نواده شهید به گفته خودش بر حفظ و حراست از باقیمانده کتابهای خاندانی‌اش حریص و مصرّ بود (همان جا، ص 703). برای نمونه جلد هفتم مسالک الافهام (شامل کتاب قضا به بعد) به خط مؤلف را می‌توان نمونه آورد که اکنون در کتابخانه مرعشی (شماره 12470) نگهداری می‌شود. برگهای آغازین وانجامین این نسخه به مرور زمان از بین رفته و بخش باقیمانده هم رطوبت دیده است. هنگامی که این نسخه به دست شیخ علی کبیر رسید، او به خط خود برگهای ناقص نسخه را استنساخ و به آن الصاق کرد و نسخه را جانی دوباره بخشید (27 برگ اول و 11 برگ آخر. متأسفانه نسخه بعدتر دوباره صدمه دید و بار دیگر از انجام ناقص شد). شیخ علی کبیر در صفحه عنوان اشاره کرده که کتاب در تملکش قرار دارد و بخشهای نونویس به خط اوست: «کتبه الفقیر الی الله تعالی علی بن محمد بن الحسن بن مصنفه» (رؤیت نسخه).
میرزا عبدالله افندی (ح 1130ق) نسخه اصل سه کتاب شهید، مسالک الافهام و الروضة البهیة و کتاب الدرایة همراه با فوائد دیگر ضمن یک مجموعه، را به خط خودش نزد فرزندان شیخ علی کبیر دیده بود. رک: الفوائد الطریفة، ص 276-277.
این جنبه از زندگی شهید به حدی چشمگیر بود که بهاءالدین محمد بن علی بن حسن عودی عاملی جزینی معروف به ابن‌عودی، شاگردِ ملازم شهید ثانی و نویسنده کهنترین و مهمترین شرح حال او با نام بغیة المرید من الکشف عن احوال الشیخ زین‌الدین الشهید،6 درباره ابن‌عودی و اهمیت کتابش رک: «ابن العودی و کتاب بغیة المرید»، محمدکاظم رحمتی، میراث شهاب، زمستان 1392، ش 74، ص 91-116. فصل چهارم از فصول دهگانه کتاب خود را به بحث درباره اشتغال شهید به کتابت و استنساخ کتب و کراماتش در این موضوع اختصاص داده است.7 الدر المنثورمن المأثور وغیر المأثور، ج 2، ص 613. متأسفانه بغیة المرید به صورت کامل در اختیار ما نیست و این فصل کتاب مفقود شده است؛ لذا از اطلاعات مهمی درباره این موضوع محروم هستیم. خود شهید هم به صورتی مشبع و مستوفا در کتاب منیة المرید فی ادب المفید والمستفید به بررسی آداب کتابت و مباحث منضم به آن پرداخته است. او باب چهارم کتابش را به این موضوع اختصاص داده و ضوابط کتابت و مقابله و تصحیح و امانت و خریداری و حاشیه‌نویسی و مانند آنها را در 25 بند تشریح کرده است.8 منیة المرید فی ادب المفید والمستفید، ص 337-362.
با این تفاصیل با بررسی نسخه‌های بر جای مانده به خط شهید و کنار هم قراردادن آنها تلاش می‌کنیم تا حدّ ممکن این جنبه از زندگی علمی شهید را مورد مداقّه قرار بدهیم.
از کتابهای علمای شیعه که شهید ثانی استنساخ کرده تاکنون نسخه‌ای به دست نیامده است و تنها بر اساس منقولات منابع یا استنساخهای انجام‌شده از روی آنها مطالبی می‌دانیم. کتابهایی مانند صحیفه سجادیه که شهید در 5 شعبان 930ق از استنساخش فراغت یافت9 برای یادداشتهای شهید روی نسخه خودش رک: بحار الانوار، ج 108، ص 133-135. آنچه به عنوان نسخه شهید ثانی در بعضی از منابع و فهرستها معرفی شده در حقیقت رونویسی از نسخه اوست که در سده یازدهم هجری تحریر و با نسخه شهید مقابله و تصحیح شده است. برای شرح بیشتر این نکته رک: الصحیفة السجادیة الکاملة، نسخه برگردان دستخط ابراهیم بن علی کفعمی مورخ سنه 867 هجری قمری، با مقدمه سید محمدحسین حکیم، تهران، بنیاد محقق طباطبایی و سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1394، ص 55.، یا تهذیب الاحکام که در 7 شعبان 930ق یادداشتی روی آن نوشت10 بحار الانوار، ج 108، ص 135-136. و یا خلاصة الاقوال علامه حلی که کتابتش در 941ق صورت پذیرفته بود.11 حسن بن علی بن عبدالنبی قطیفی خطی طائی در 966ق نسخه شهید را در اختیار داشت و رونویسی از آن همراه با نقل تمامی یادداشتهایش برای ملا عبدالله شوشتری، استادش، تهیه کرد. برای مشخصات نسخه و متن یادداشتها رک: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 15، ص 4230-4232. شهید حتی باری، رؤیای کتابت کافی از روی خط کلینی را دیده بود12 شهید در شرح حال خودنوشت خود رؤیای جالبی را درباره استنساخ کتاب کافی نقل کرده است. او در راه بازگشت از استانبول به عراق در شب دوشنبه 5 روز باقیمانده از ماه شعبان 952ق در شهر سیواس کلینی را در خواب دید و از او درخواست کرد نسخه اصل کتاب کافی را برای رونویسی در اختیارش بگذارد. کلینی نیز نسخه‌ای را می‌آورد که به قطع نصف ورق شامی با خط زیبای مشکول مصحح نوشته و سرفصلهایش طلانویسی شده بود. زیبایی نسخه به حدی بود که شهید در شگفت شد نسخه اصل خط مؤلف به این کیفیت نوشته شده باشد چه پیشتر گرفتار نسخه‌های بدخط کتاب کافی شده بود. کلینی نیز از کوتاهی کاتبان و بدنویسی آنها گله کرد. آن گاه به جستجوی خود ادامه داد تا چهار مجلد اصل کتاب کافی پیدا شد. این تفصیل در ذکر خواب و بیان خصوصیات نسخه‌ها بیانگر علاقه شهید و تبحر او در شناخت کتاب است. رک: الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج 2، ص 640-641. ولی تنها نسخه‌هایی با تصحیح و بلاغ او از این کتاب در دست است.13 مانند نسخه شماره 268 کتابخانه آیت الله مرعشی که بلاغ مقابله شهید را در اوائل جمادی الآخر 954ق دارد. رک: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ج 1، ص 299. و نیز این نسخه‌ها که با نسخه او مقابله و تصحیح شده و بعضی از آنها صورت انها و بلاغ شهید را هم نقل کرده‌اند: شماره 16820 و 25288 و 25783 کتابخانه آستان قدس، ش 6649 و 10519 دانشگاه تهران، شماره 57 – ب دانشکده حقوق تهران، شماره 43 دانشکده الهیات تهران، شماره 6657 کتابخانه گلپایگانی، شماره 5311 کتابخانه مرعشی، شماره 714 کتابخانه ملی، شماره 1312 کتابخانه مجلس به خط شیخ حر عاملی که اشاره کرده این نسخه با صحیحترین نسخه کافی که همان نسخه تصحیح‌شده شهید ثانی باشد، مقابله شده است.
همچنین شهید مجموعه‌ها و کشکولهایی برای خود تهیه می‌کرد و در آنها ضمن نوشتن یادداشتها و گفتارهای پراکنده به استنساخ یا انتخاب کتابها و رساله‌های مختلف دست می‌یازید. این نوع فوایدنویسی ظاهرا بین علمای شیعه جبل عامل سنتی معمول بوده و می‌دانیم کسانی چون شهید اول (786ق)، محمد بن علی جباعی (886ق)، ابراهیم بن علی کفعمی (905ق)، حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی (984ق)، حسن بن زین‌الدین عاملی (1011ق) و فرزندش محمد (1030ق) و نواده‌اش علی (1103ق) هم مجموعه‌هایی از این قبیل داشته‌اند. سرنوشت مجموعه‌های شهید دانسته نیست اما در سال 1059ق بخشی از آنها در اختیار محمد بن محمد بن حسن بن قاسم، ابن‌قاسم عیناثی عاملی مؤلف اثنی عشریة فی المواعظ العددیة قرار گرفته بود و او بخش معظمی از مجموعه خودش را به رونویسی آنها اختصاص داد. علاوه بر مطالب و فوائد مختلف در این مجموعه، منتخبات شهید از کتابهای المدهش فی الوعظ ابن‌جوزی و اعلام الوری طبرسی و کشف الیقین علامه حلی درج شده است.14 نسخه اصل مجموعه ابن‌قاسم عیناثی در کتابخانه گلپایگانی قم نگهداری می‌شود. رک: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت‌الله العظمی گلپایگانی، ج 7، ص 3943-3944 و 4585-4586 و 4593 و ج 6، ص 3340 و ج 2، ص 568-569. همچنین بعضی از مجموعه‌های شهید در اختیار علامه مجلسی (1110ق) بوده است.15 بحار الانوار، ج 72، ص 366 (ووجدت فی کرّاس بخط الشهید الثانی). شیخ حسن صاحب معالم الاصول نیز ضمن اجازه کبیره خود بخشی از اجازه ابن‌طولون به پدرش را از یکی از مجموعه‌های او نقل کرده است. رک: همان جا، ج 106، ص 74-78.
اما از کتابهای علمای اهل سنت به خط شهید ثانی دو نسخه می‌شناسیم. یکی مجموعه‌ای شامل دو کتاب مختصر منتهی السؤل والامل فی علمی الاصول والجدل تألیف ابن‌حاجب و منهاج الوصول الی علم الاصول قاضی بیضاوی مورخ 938-939ق16 این دو کتاب پیشتر در یک مجلد بوده‌اند و اندازه اوراق و تعداد سطرها و نوع کاغذ هر دو کتاب مؤید این مطلب است اما بعداً آنها را از هم جدا کردند و اکنون به صورت دو پاره به شماره‌های 1816 و 1817 در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. رک: فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 8، ص 408-411. تصویری از انجامه رساله دوم در ریحانة الادب، ج 3، ص 281 منتشر شده است. و دیگری مجموعه حاضر که در صدد معرفی آن هستیم.
شهید روز یکشنبه نیمه ربیع الاول 942ق از دمشق به سوی مصر حرکت کرد و در روز جمعه نیمه ربیع الآخر به آنجا رسید17 الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج 2، ص 622-623. و تا 17 شوال سال بعد در آن جا اقامت داشت. او در این تاریخ برای انجام حج به سوی حجاز رهسپار شد18 همان جا، ج 2، ص 628. و در این دوره نزد برجسته‌ترین عالمان سنی مذهب عصر خود درس خواند و کتابهای مختلف ایشان را در علوم گوناگون آموخت.19 برای اسامی اساتید و کتابهایی که شهید در مصر خواند رک: همان، ص 623-628. بنابراین شگفت نیست اگر بدانیم که او مجموعه‌ای از رسائل دوانی و قره داود را در این ایام در قاهره کتابت کرده باشد. در این سفر چند تن از شاگردان شهید از جمله حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی (984ق) و علی بن زهره جبعی او را همراهی می‌کردند.20 همان، ص 653. شاگردان نیز به تأسی از استاد در قاهره ضمن علم‌آموزی به استنساخ روی آوردند. آنگونه که اکنون دو نسخه به خط حسین بن عبدالصمد عاملی می‌شناسیم که در روزگاران اقامت در قاهره کتابت شده‌اند: نخست مجموعه دو رساله در هندسه شامل اشکال التأسیس شمس‌الدین محمد بن اشرف سمرقندی (ح 600ق) و شرح اشکال التأسیس از موسی بن محمد قاضی‌زاده رومی (قرن 9)21 بنا بر شرح حال خودنوشت شهید او در قاهره این کتاب را نزد ملا حسین جرجانی به درس خوانده بود (الدر المأثور من المأثور وغیر المأثور‌، ج 2، ص 624). با توجه به کتابت این نسخه به دست حسین بن عبدالصمد، نمی‌توان فرض کرد شهید و او هر دو در این درس حاضر می‌شده‌اند؟ که کتابتش در عصر دوشنبه 11 روز باقیمانده از جمادی الآخر 943ق در قاهره معزیه پایان یافته بود.22 کتابخانه مجلس سنا، شماره 211. این نسخه بعداً در تملک شیخ بهایی قرار گرفت و او نیز نسخه را وقف کرد. رک: فهرست کتابهای خطی کتابخانه مجلس سنا، ج 1، ص 98. و دوم مجموعه‌ای مشتمل بر دو رساله نجومی از تألیفات بدرالدین محمد بن محمد سبط ماردینی درگذشته به سال 912 (الربع المجیب، قرة الناظر فی وضع فضل الدائر) است و حارثی آن را در جمعه 3 روز مانده به پایان رمضان 943ق در مدرسه خواجکیه شهابیه در قاهره معزیه به اتمام رسانده بود. او بعدا این مجموعه را به استادش بخشید و نسخه در تملک شهید ثانی درآمد.23 کتابخانه شهید دستغیب شیراز، شماره 370. رک: فهرست کتب خطی کتابخانه ملی فارس، ج 1، ص 347- 350 (بدون ذکر نام کاتب نسخه)؛ فهرست نسخه‌های عکسی مرکز احیاء میراث اسلامی، ج 5، ص 80-83 (در هر دو فهرست شهید ثانی به اشتباه مؤلف ربع المجیب دانسته شده است)؛ شهید ثانی پژوهشی در زندگی کارنامه علمی و روزگار او، ص 710 (تصویر دو رساله آخر این نسخه به لطف محمدکاظم رحمتی به دست من رسید).
اما این مجموعه که به شماره 20080 در گنجینه کتابخانه ملی نگهداری می‌شود، شامل چهار رساله است:
1. اثبات الواجب قدیم از جلال‌الدین محمد بن اسعد دوانی درگذشته 908ق (1پ – 19ر)
با این انجامه: «علقها لنفسه زین‌الدین بن علی بن احمد الشامی النحاریری و فرغ منها ختام ذی الحجة الحرام سنة 942 هجریة بالقاهرة المعزیة حامداً مصلیاً مسلماً».
2. حاشیة حاشیة الشریف الجرجانی علی تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الرسالة الشمسیة از ملا قره داود (19پ – 114ر)
با انجامه: «آخر الحاشیة التی افادها العلامة المولی ملا داوود الهروی رحمه الله تعالی علقتها لنفسه العبد الفقیر الی عفو الله تعالی زین‌الدین بن علی بن احمد الشهیر بابن الحاجة الطلّوسی النحاریری الشامی وفرغ منها یوم السبت ثالث عشر شهر ذی الحجة سنة اثنتین واربعین وتسعمئة من الهجرة النبویة بالقاهرة المعزیة حامداً مصلیاً مسلماً مستغفراً».
شرح احوال مؤلف این رساله دقیقا دانسته نیست. حاجی خلیفه او را شاگرد سعدالدین تفتازانی (791ق) دانسته و اطلاع بیشتری درباره او نیاورده است. بعضی هم او را با داود بن کمال قوجوی (948ق) یکی دانسته‌اند که درست نیست.24 کشف الظنون، ج 2، ص 1063. در بعضی از مآخذ او را با نسبت شروانی شناسانده‌اند که آن هم مأخذی ندارد. با این تفاصیل نسبت‌دادن او به شهر هرات از سوی شهید نکته تازه‌ای است که در منابع دیگر به آن اشاره‌ای نشده است. مخصوصاً اگر تصور کنیم ذکر دعای درگذشتگان برای او از سوی شهید حاکی از شناختش نسبت به احوال او باشد. چه این تصور درست باشد و چه نادرست، ذکر نسبت هروی برای ملا داود از سوی شهید ثانی قابل اعتنا و مهم است.
3. حاشیة تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الرسالة الشمسیة از جلال‌الدین محمد بن اسعد دوانی (115پ – 125پ)
انجامه: «لنفسه فقیر عفو الله زین‌الدین بن علی بن احمد حامدا لله بتاریخ اواخر شهر ذی حجة حجة 942».
4. شرح رسالة اثبات جوهر المفارق از دوانی (126پ – 129ر)
انجامه: «علقها لنفسه الفقیر زین‌الدین بن علی بن احمد حامدا مصلیا مسلما فی سنة 942».
سه رساله این مجموعه در ماه ذیحجه 942ق کتابت شده و رساله آخر فاقد ماه کتابت است. جالب است که شهید در انجامه هر چهار رساله تأکید کرده که آنها را برای خودش استنساخ کرده است. افزون بر اینها تملکش دو بار در بالا و پایین صفحه عنوان ثبت شده است. در بالا به صورت: «زین‌الدین بن علی وفقه الله تعالی» و پایین: «من کتب الفقیر الی الله تعالی زین‌الدین بن علی بن احمد وخطه».
با این که پیشتر می‌دانستیم شهید حاشیه دوانی بر شرح تجرید قوشچی را در قاهره نزد ملا حسین جرجانی خوانده بود،25 الدر المأثور من المأثور وغیر المأثور‌، ج 2، ص 624. اما کتابت سه رساله از آثار دوانی در این مجموعه نشان از آگاهی و اطلاع شهید از آرای دوانی و همچنین فلسفه‌ و منطق‌خوانی او دارد.
در انجامه دو رساله آخر شهید برای خود نسبتی نیاورده است اما نسبتهایش در دو رساله نخست بدین قرار است: شامی، نحاریری، طلّوسی26 طلّوسه روستایی در جبل عامل که جدّ شهید اهل آن جا بود.. بر این اساس او از ذکر نسبتهایی که معمولا خود را به آنها می‌خواند در این مجموعه صرف نظر کرده که پرتکرارترین و مهمترینشان عاملی است. محتمل است چون نسبت عاملی می‌توانسته یادآور شیعه مذهب‌بودن مردم جبل عامل باشد، عدم ذکر نسبت عاملی و خوانده‌شدن با نسبتهایی که کمتر این ارتباط را مشخص می‌کند، مرتبط با تقیه شهید در قاهره در محضر علمای اهل سنت است. البته حسین بن عبدالصمد حارثی که همزمان با شهید در قاهره بود در انجامه استنساخهایش چنین پرهیز و احتیاطی را مراعات نکرده و دو نسخه ذکرشده در بالا را با همان نسبت عاملی امضا کرده است.
او گاهی در نقطه‌گذاری کلمات و حروفی که خواندنشان آسان است، تساهل ورزیده است27 مقایسه کنید با منیة المرید فی ادب المفید والمستفید، ص 353. اما دستخط او همه جا خواناست و مطلقاً نشانی از بی‌حوصلگی یا تعجیل در کتابت ندارد. عناوین و علامتها نیز به رنگ سرخ نوشته شده‌اند.28 همان، ص 361-362.
شهید در صفحه آغازین نسخه ابیاتی از ابی‌طالب عبدالسلام مأمونی درباره اسطرلاب و ابوالصلت امیة بن عبدالعزیز و نیز بخشی از رساله التفرقة بین الکفر والزندقة غزالی را نوشته است. همچنین فهرست رسائل مجموعه به خط اوست:
فهرسته:
رسالة المولی العلامة جلال الدوانی فی اثبات الواجب؛ ثم حاشیة ملا داوود الهروی علی شرح العلامة قطب‌الدین الرازی للشمسیة وعلی حاشیة السید شریف؛ ثم حاشیة ملا جلال‌الدین علی الشرح المذکور؛ ثم رسالته المشتملة علی شرح رسالة العلامة خواجه نصیرالدین الطوسی فی تحقیق نفس الامر والسلم.

این نوشته‌ها عادت شهید به یادداشت‌نویسی پشت نسخه‌هایش را نشان می‌دهد که نمونه آن در دیگر نسخه‌های او هم دیده می‌شود.29 مانند روایتی از امام صادق (ع) به نقل از خط شهید اول در صفحه عنوان و تاریخ تولد و درگذشت تنی چند از علمای جبل عامل بین دو رساله (برگ 120پ) نسخه شماره 8172 کتابخانه مجلس (تصویر صفحه اخیر در فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج 1/27، ص 560 منتشر شده است) و نقل گفته‌ای از سید مرتضی و رد آن در آغاز مجموعه 12752 کتابخانه مرعشی.
اسماعیل حسینی در 1248ق مالک نسخه بوده و مهر مربع طغراشکلش: «العبد المذنب محمدابراهیم» در حاشیه برگ 59ر نقش بسته است. او حواشی مختصری هم بیشتر در رساله دوم به هامش اوراق افزوده که بعضی با نام خودش متمایز شده (لمحرره اسمعیل 82ر) ولی بیشتر بدون امضاست. تملک دیگر صفحه عنوان پاک شده است.
پیش از انتقال نسخه به کتابخانه ملی در سال 1385ش، کتاب به جلال‌الدین همایی تعلق داشت. او در 15 صفر 1352ق مطابق خرداد 1312ش در تهران این نسخه را خرید. همایی مبتهج به داشتن چنین نسخه‌ای بود، به صورتی که چهار یادداشت روی نسخه نوشت و در هر کدام به اجمال یا تفصیل مطالبی را درباره خصوصیات نسخه یا تملک خود بر آن بر شمرد. متن این یادداشتها چنین است:
الف. در صفحه الحاقی آغاز نسخه:
رسائل ملا جلال دوانی و ملا داود هروی به خط عالم فقیه مشهور شهید ثانی رحمهم الله تعالی علی ید مالکه الاحقر الافقر جلال‌الدین همایی غفر له.
تاریخ کتابت سنه 942 در موقعی است که کاتبش شهید ثانی رحمه الله سی و یک ساله بوده و حوالی 22 سال قبل از شهادت آن بزرگوار است. حقیر از خطوط دیگر شهید نیز دارم که زیارت آن را مایه توفیق و مزید نور بصر و بصیرت می‌دانم و خداوند کریم را سپاسگزارم که مرا این نسخ کرامت فرمود و هو الموفق. جلال‌الدین همایی.

ب. در صفحه عنوان:
بسمه تعالی
قد وصلت النوبة الی العبد الاحقر جلال همائی ولابدّ یوماً ان تردّ الودائع. ابتیاع شد در طهران به تاریخ 15 شهر صفر 1352 هجری قمری مطابق خرداد 1312 هجری شمسی. امضای همایی.

ج. بین رساله دوم و سوم در برگ 114پ:
بسم الله الرحمن الرحیم
این نسخه نفیسه از نفایس کتب مهم خطی است که تاکنون به دست من افتاده است و چند روزی به عاریت با ماست. و مشتمل چهار رساله است که بعضی از آنها به چاپ نرسیده و بسیار مهم می‌باشد.
این چهار رساله عبارت است از:
اول: رساله محقق شهیر ملا جلال دوانی در اثبات واجب الوجود.
دوم: حاشیه ملا داود هروی بر شرح شمسیه قطب‌الدین رازی با نظر به حواشی میر سعید شریف جرجانی رحمة الله علیه.
سوم: حاشیه ملا جلال دوانی بر شرح شمسیه.
چهارم: رساله همان دوانی در شرح رساله علامه مشهور خواجه نصیرالدین طوسی رضوان الله علیه.
از این چهار نسخه رساله اول و آخر بسیار نادرالوجود است و دو تای دیگر چندان نادرالوجود نیست ولی روی هم رفته هر چهار نسخه به وضع حاضر هیچ مثل و نظیر ندارد؛ چه تمام آنها به خط فقیه عامل شهیر شیخ زین‌الدین بن علی بن احمد معروف به شهید ثانی است و علاوه بر پشت کتاب در آخر همه نسخ صریحاً امضاء شده است و واضح خوانده می‌شود و بالصراحه می‌نویسد که این نسخه‌‌ها را شهید ثانی برای خودش نوشته است. از آن جمله پشت همین ورق در آخر حاشیه ملا داود هروی این عبارت در کمال وضوح خوانده می‌شود که «علّقتها لنفسه العبد الفقیر الی عفو الله تعالی زین‌الدین بن علی بن احمد» و تاریخ کتابت رساله اول آخر ذی الحجه سال 942 هجری است و کتابت نسخه دوم روز شنبه 13 ذی الحجه 942 خاتمه یافته است. و نسخه سوم به اواخر شهر ذی الحجه 942 مورخ است و رساله چهارم تاریخ روز و ماه ندارد ولی سالش همان 942 هجری است. و محتمل است که این رساله هم در همان ماه ذی الحجه نوشته شده باشد. پس تاریخ کتابت همه نسخ سال 942 هجری قمری و کاتب آنها شهید ثانی است و محل کتابت شهر قاهره بوده است چنانکه در آخر بعضی نسخ به طور واضح نوشته شده است.
شهید ثانی علی المعروف در 13 شوال سال 911 متولد شده و در سال 965 وفات یافته است.
مؤلفان این رسائل از اعاظم علما و دانشمندان ایران بوده است و موضوع تألیف هم از موضوعات مهم علمی و کاتب از مشاهیر فقها و دانشمندان است. پس این نسخه از هر حیث در خور اهمیت و قدردانی است.
از خداوند توفیق مطالعه می‌طلبم. این نسخه را در طهران ابتیاع کردم به تاریخ پنجشنبه 15 صفر 1352 مطابق خرداد 1312 شمسی هجری. العبد الاحقر جلال همایی.

د. در پایان نسخه:
بسمه تعالی
قد وصلت النوبة بمنّ الله وتوفیقه الی العبد الاحقر جلال‌الدین الشهیر بالهمائی واشتریت هذه النسخة النفیسة المشتملة علی ثلث رسائل من مؤلفات المولی العلامة جلال‌الدین المحقق الدوانی رضی الله عنه ورسالة من تألیفات الفاضل النبیل ملا داود الهروی بخط مولانا العالم النحریر والفقیه الشهیر خرّیت الصناعة، الشیخ زین‌الدین بن علی بن احمد المعروف بالشهید الثانی قدّس الله روحه العزیز (911-965) فصارت بحمد الله من متملکاتی ولله ملک السموات والارض فی بلدة طهران صانها الله عن الحدثان یوم الخمیس خامس عشر شهر صفر سنة اثنین وخمسین وثلثمائة بعد الالف 1352 من الهجرة النبویة علی هاجرها السلام. العبد الاحقر جلال همایی.

شهید متن را تصحیح کرده و بلاغهای مقابله کوچکی به خط او در لبه برگها به چشم می‌خورد (مانند برگ 45ر، 80ر، 86پ، 93ر). او گاهی نسخه بدلها را هم نوشته است. از علایم به کار رفته در نسخه نشانی است شبیه عدد 2 در لبه بعضی اوراق (مانند برگ 30ر، 44پ، 58پ، 71پ، 76پ، 77ر، 78ر، 79ر، 90پ، 93ر، 118ر، 121پ، 123ر، 123پ، 124پ). به ندرت هم بعضی از حواشی تراشیده شده است.
نسخه 131 ورق دارد. اندازه سطح مکتوب متن در هر صفحه 55*175 میلیمتر است که مشتمل بر 27 سطر می‌شود. اوراق نخودی رنگ آهار مهره‌دار ضخیم‌اند و رطوبت مختصری به بالا برگها رسیده است. کراسه‌ها به صورت 10 برگی تنظیم شده‌اند و رکابه‌ها همه به دقت نوشته شده‌اند.
جلد: تیماج قهوه‌ای ضربی، با ترنج و لچکی، مجدول، گرهدار. دورو، درون قهوه‌ای روشن. پشت جلد چند سطر به سیاق نوشته شده است.
اندازه جلد: 86*216. قطر: 31.

II

اجازه‌ای از شهید ثانی به محمد بن جمال‌الدین احمد مشهور به ولی که در شب سه‌شنبه اواخر رجب 957ق صادر شده است. این اجازه به صورت تک‌ورق و جداشده از کتابی است که به همین صورت به کتابخانه ملی رسیده و از سرنوشت متن همراه آن و ماهیتش بی‌خبریم.30 جالب است بدانیم برای نسخه شرایع الاسلام کتابخانه مسجد گوهرشاد مشهد (شماره 876) اتفاقی برعکس افتاده است. ورق آخر آن نسخه شامل صورت اجازه شهید ثانی بوده که از نسخه سرقت شده است. رک: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، ج 3، ص 1181-1182. عبارات پشت این تک برگ به دقت پاک شده و چیزی از آن به دست نمی‌آید.
از شهید اجازه دیگری نزدیک به زمان همین اجازه، روز سه‌شنبه 14 رجب 957ق، می‌شناسیم که برای ابراهیم بن علی بن عبدالعالی میسی و پسرش عبدالکریم نوشته شده است.31 برای متن آن رک: رسائل الشهید الثانی، ج 2، ص 1148-1150.
این ایام سالهای زندگی شهید در خفاست.32 به نوشته ابن‌عودی در بغیة المرید سال 955 پایان روزگار امنیت و آسایش شهید و آغاز هنگامه خطر و بلایای او بود. الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج 2، ص 645. ظاهرا او بخش اعظم سالهای آخر زندگی‌اش را در جزّین به سر برد. شهید ثانی در این سالها در خفا با حلقه کوچکی از شاگردانش به تدریس و تألیف مشغول بود و دو کتاب فقهی مهمش، الروضة البهیة و مسالک الافهام، را هم در همین ایام به رشته تحریر کشید. او دو ماهی قبل از این دو اجازه یعنی در شب شنبه 21 جمادی الاول 957ق از تألیف الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة فراغت حاصل کرد و در انجامه آن شرایط خودش را چنین تشریح کرد که نوشتن کتاب را در احوالی تحت فشار و بیم که ذهن را به خود مشغول می‌کند، تمام کرده‌ام.33 شهید در پایان کتاب این گونه نوشته است: «وفرغ من تسويده مؤلفه الفقير إلى عفو الله ورحمته ... على ضيق المجال، وتراكم الأهوال الموجبة لتشويش البال خاتمة ليلة السبت وهي الحادية والعشرون من شهر جمادى الأولى سنة سبع وخمسين وتسعمائة من الهجرة النبوية حامدا مصليا». الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج 10، ص 329.
نسخه اصل دستخط شهید از بخش آخر الروضة البهیة (شامل کتاب اقرار تا دیات) جزو مجموعه اهدایی سید محمد مشکات به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (ش 709) است و همین انجامه را در آخرش دارد. رک: فهرست کتابخانه اهدائی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، ج 5، ص 1908- 1914.
لذا جالب است بدانیم شخصی خارج از آن حلقه و از منطقه‌ای دیگر در این سالهای اختفا و عسر و حرج نزد او آمده و مدتی فقه خوانده است به اندازه‌ای که شهید مجاب شده تا برای او اجازه‌ای عام بنویسد. عبارت: «ورد علینا وتشرفنا بصحبته برهة من الزمان وسمع عندنا شیئا من دروس الاحکام الشرعیة» آشکارا نشان می‌دهد محمد بن جمال‌الدین احمد مشهور به ولی، اهل جبل عامل یا شام نبوده و از منطقه‌ای دیگر و به احتمال ایران نزد او شتافته است. سفر به شام برای درس‌خواندن نزد شهید و به خدمت او رسیدن از سوی شیعیان ایران و عراق امری است سابقه‌دار. آن چنان که پیشتر محمود بن محمد بن علی بن حمزه لاهیجانی (بعد از 994ق) از ایران به جبل عامل سفر کرد و مدتی طولانی همراه شهید بود.34 زمان سفر محمود لاهیجانی به جبل عامل دقیقاٌ مشخص نیست اما او در غره رجب 953ق رونویسی از اجازه بلند شهید به حسین بن عبدالصمد عاملی تهیه کرد و شهید نیز در نوشته‌ای همان اجازه را به وی داد (بحار الانوار، ج 105، ص 172). این اجازه نشان می‌دهد لاهیجانی در آن تاریخ به مراتب مهم علمی رسیده بوده است. و بعدتر احمد بن شمس الدین حلی در طلب یادگیری به سوی شهید سفر کرد و در چهارشنبه 16 رمضان 961ق از او اجازه گرفت. شهید در اجازه خود تصریح کرده است که حلی برای علم‌آموزی، اهل و عیالش را ترک کرد و به نزد او کوچید.35 او تنها کتاب الرعایة فی علم الدرایة شهید را بر او خواند اما اجازه‌ای عام از او گرفت. رک: رسائل الشهید الثانی، ج 2، ص 1157-1158.
مورد محمد بن جمال‌الدین احمد مشهور به ولی و احمد بن شمس‌الدین حلی از این جهت حائز اهمیت و محل تأمل است که در سالیان زندگانی پنهانی شهید صورت گرفته است و نشان می‌دهد شیعیانی که از راه دور می‌آمدند با همه دشواریها می‌توانستند شهید را بیابند و حتی مدتی برای تعلیم، ملازم او شوند و این همنشینی به اندازه‌ای به طول بینجامد که به نگارش اجازه از سوی شهید منجر شود.
متن این اجازه چنین است:
الحمد لله وسلام علی عباده الذین اصطفی
وبعد فان الشیخ الصالح الفاضل التقی النقی خلاصة الاخیار، الشیخ محمد ولد المرحوم المبرور المقدس الشیخ جمال‌الدین احمد الشهیر بالولی ورد علینا وتشرفنا بصحبته برهة من الزمان وسمع عندنا شیئا من دروس الاحکام الشرعیة والتمس منا اجازة عامة مما یجوز لنا روایته؛ فامتثلت امره الشریف واجزته بجمیع ما یجوز لی روایته وکذلک بالاجازة فی العمل بما رقمه قلمی القاصر فی سلک التألیف واعتمد علیه رأیی من الفتوی فی الفروع الفقهیة اذا صح کذلک ذلک لدیه متبرئا من الغلط والتصحیف والخلل والتحریف. طالبا منه سلوک سبیل الاحتیاط والوقوف عند الشبهات واجرائی علی خاطره الشریف فی اوقات الدعوات واعقاب الصلوات تقبل الله تعالی عمله بمحمد وآله وکتب هذه الاحرف بیده الفانیة الفقیر الی عفو الله تعالی ومغفرته وکرمه زین‌الدین بن علی بن احمد الشامی العاملی عامله الله تعالی بلطفه وعفی عنه بمنه لیلة الثلثاء اواخر شهر رجب المرجب سنة سبع وخمسین وتسعمائة حامدا لله تعالی علی آلائه مصلیا علی اشرف رسله وسید انبیائه مسلما مستغفرا.

لبه‌های این ورق کمی پاره شده اما به متن هیچ آسیبی وارد نشده است.
اندازه ورق: 3/13*5/20.
شماره 37270


III

مجموعه‌ای شامل دو رساله درباره نماز که در سال 955ق در اختیار شهید بوده است، بدین تفصیل:
رساله نخست النفلیة اثر محمد بن مکی عاملی، شهید اول (734-786ق) در مستحبات نماز، مورخ اواخر ذیحجه 945ق (1پ – 70 ر).
و رساله دوم التنبیهات العلیة علی وظایف الصلوة القلبیة تألیف شهید ثانی در اسرار و آداب نماز، مورخ محرم 976 قمری به خط محمد بن تاج الدین (72 پ – 112ر).
ویژگی مهم این نسخه در آن است که شهید ثانی حین مطالعه کتاب به خط خودش بین سطور و در هامش صفحات کتاب النفلیة (رساله نخست مجموعه) حاشیه نوشته است. این یادداشتها بعدا تدوین و به صورت کتاب الفوائد الملیة لشرح الرسالة النفلیة درآمد.
نحوه کتابت این حواشی و نامنظم‌بودن آنها نشان می‌دهد حاشیه‌نویسیها بدون طرح قبلی انجام شده است. همچنین طرز نگارش حاشیه‌ها مشخص می‌کند این کار با بیش از یک بار مطالعه صورت گرفته است. چه گاهی بعضی از حواشی با قلم سرخ نوشته شده در حالی که نوشته‌های قبل و بعدش به قلم مشکی است بدون آن که تمایز خاصی در معنا یا عبارت داشته باشند (مانند گ 13ر، 16پ، 19پ، 20پ، 21ر، 24پ، 25ر، 25پ، 26ر، 27ر و...). مؤید دیگر این نظر، خط‌خوردن بعضی از کلمات حاشیه‌های قبلی با رنگ سرخ است که نشان می‌دهد حواشی سرخ رنگ بعدتر نوشته شده‌اند (مانند گ 24پ، 26ر، 29پ).
شهید برای حاشیه‌نویسی نسخه‌ای را انتخاب کرده که فضای خالی نسبة مناسب بین سطرها امکان و اجازه نوشتن حواشی را به او می‌داده است.36 از بعضی نقلهای شهید ثانی بر می‌آید که او نسخه اصل رساله نفلیه به خط مؤلف را در اختیار داشته است؛ مانند تکرار عبارت «کذا بخط المصنف» در چند جای متن. رک: الفوائد الملیة فی شرح النفلیة، ص 69، 85، 92، 125، 126، 206، 226. این حواشی به اقتضای موضوع حجم متفاوتی دارد و باعث شده است تا در صفحات خلوت و جلوت رخ بنماید. حتی در بعضی از صفحات یادداشتها آن چنان در هم فرو رفته که شهید با نقطه‌چین و خطوط سرخ رنگ آنها را از هم متمایز کرده است (مانند 12پ، 19ر، 19پ، 22ر، 22پ، 29پ، 35ر). حواشی شهید اکثرا با حرف «د» ختم شده اند.37 برای نوشته شهید درباره خصوصیات کتابتی مسوده‌های مصنفان رک: منیة المرید فی ادب المفید والمستفید، ص 349.
این نسخه پیشنویس مؤلف است و شهید ثانی بعد از مدتی متن کتاب النفلیة و حواشی خود را در هم آمیخت و به صورت گزارشی مزجی درآورد و بار دیگر آن را به خط خود به کتابت درآورد. این نسخه پاکنویس‌شده اکنون به شماره 8162 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود.38 فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج 1/27، ص 315-317.
نسخه پاکنویس کتاب با این نسخه پیشنویس تفاوتهایی دارد. در آن نسخه مؤلف خطبه و خاتمه‌ای برای کتاب خود نوشته و شرح خود را گسترش داده و اقوالی از دیگر فقها به متن افزوده است. سنجش این دو نسخه می‌تواند روشنگر روش شهید ثانی در شرح‌نویسی و تغییراتی باشد که او در این فاصله در متن خود داده است. با در نظر گرفتن این مطلب که کتاب دیگری از او و حتی سایر همروزگاران او در دست نیست که هر دو نسخه پیشنویس و پاکنویسش باقی مانده باشد، اهمیت این موضوع بیش از پیش آشکار می‌شود. این تطبیق و بررسی از هر دو جنبه نسخه‌شناسی و متن‌شناسی حائز اهمیت است.
اهمیت دیگر این سنجش در آن است که شرح النفلیة به صورت ممزوج نوشته شده است. یعنی متن اصلی در ساختار بلاغی و نحوی جملات شرح مندمج و حل‌شده، به صورتی که آنها را نمی‌توان از هم تمیز داد (جز از طریق دو رنگ‌نویسی متن و شرح، یا خط کشیدن بر فراز متن اصلی). شهید در نسخه مجلس تمام متن نفلیه را هم با خط خود نوشته و حالت مزجی گزارش خود را با کشیدن خطوط سرخ رنگ بر فراز عبارات ‌متن اصلی نمایان ساخته است.
به نوشته ابن‌عودی، شهید ثانی نخستین کسی بود که شرح مزجی یا ممزوج‌بودن متن اصلی و شرح را در نگارش آثار فقهی در سنت فقهی امامیه به کار گرفت39 الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج 2، ص 645.. از جمله در روض الجنان، شرح ارشاد الاذهان علامه حلی (726ق) و الروضة البهیة، شرح اللمعة الدمشقیة شهید اول (786ق) و المقاصد العلیة فی شرح الالفیة شرح مفصل کتاب دیگر شهید و الفوائد الملیة. شهید ثانی حتی بر یکی از کتابهای خود، البدایة، شرحی مزجی با نام الرعایة نوشت.
ابن‌عودی درباره این شیوه نوآورانه در سنت فقهی امامیه می‌نویسد:
و اما علاقه او به نگارش شرح مزجی، هنگامی که دید عامه (اهل سنت) چنین شیوه‌ای دارند؛ حال آنکه اصحاب ما (اصحابنا) چنین روشی ندارند، حمیتش بر تشیع او را به انجام چنین کاری برانگیخت و شروحی به این شیوه نگاشت. فزونتر که چنین شیوه‌ای سودمندیهای ویژه خود را دارد.40 الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج 2، ص 647. همچنین رک: متون و پژوهشهای تاریخی (مقالاتی درباره تاریخ اسلام و تشیع)، ص 25-26. برای توصیه‌های خود شهید ثانی درباره مزجی‌‌نویسی رک: منیة المرید فی ادب المفید والمستفید، ص 362.

تاریخ اتمام تحریر حواشی در نسخه ملی پنجشنبه 11 صفر 955ق است و شگفت آنکه در پایان نسخه مجلس که پاکنویس کتاب است نیز همین تاریخ به عنوان تاریخ ختم تألیف ذکر شده است. 41 تاریخ پنجشنبه 15 صفر 955ق هم که در نسخه چاپی ذکر شده نقل خطای کاتبان است و در بقیه نسخه‌های کتاب تاریخ ختم تألیف به همان صورت درستی که گفته شد، ثبت شده است. رک: چاپ دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1378ش، ص 328.با توجه به سخن نواده شهید، او احتمالا در کتابت تندنویس بوده است. شیخ علی کبیر (1103ق) در شرح حال جدش متذکر شده هر بار که شهید قلمش را در دوات فرو می‌کرد بدون احتیاج دوباره به مرکب شاید 20 یا 30 سطر می‌نگاشت و این از جمله تأییدات الهی بود.42 الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج 2، ص 667.
به سرعت شهید در تحریر و استنساخ، در روایت جعلی و خدشه‌دار منقول شیخ حر عاملی در مورد شهادت شهید ثانی نیز اشارتی شده است. در آن جا گفته شده شهید در ایام نگارش الروضة البهیة معمولا روزی یک کراسه از کتاب خود را می‌نوشت به طوری که تألیف آن را در شش ماه و شش روز به انجام رسانید. برای این روایت و نقد و بررسی آن رک: شهید ثانی: پژوهشی در زندگی کارنامه علمی و روزگار او، ص 230 و 235 و به طور کلی ص 229-244؛ شناخت‌نامه شهیدین: محمد بن مکی عاملی و زین‌الدین بن علی عاملی، ص 470-472.
اما از لحاظ حجم، نسخه مجلس به اندازه‌ای نیست که بتوان تصور کرد شهید ثانی همه آن را در یک روز به قید کتابت درآورده باشد (119 برگ). مخصوصاً این که مجموعه شماره 20080 کتابخانه ملی به خط شهید هم که در آغاز این مقاله معرفی شد، حجمی نزدیک به نسخه مجلس دارد و شهید برای کتابت سه رساله آن از قبل از 13 ذیحجه 942 تا اواخر همان ماه زمان صرف کرده است (125 برگ).
توجه به نسخه مجموعه رسائل شهید ثانی در کتابخانه مرعشی (شماره 12752) می‌تواند گره این مسئله را حل کند.43 برای مشخصات و تصاویری از این نسخه رک: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه بزرگ حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی، ج 32، ص 407-413 و 1110-1113. در آن مجموعه شهید هفت رساله از تألیفات خودش را تحریر کرده و در انتهای همه رساله‌ها، به جز دو رساله نخست که تاریخ ندارند، تاریخ تألیف را بعینه نقل کرده است. اما در پایان دو کتاب طلاق الغائب عن زوجته و کشف الریبة عن احکام الغیبة افزون بر تاریخ تألیف، تاریخ کتابت نسخه را نیز ثبت کرده است. تألیف طلاق الغائب عن زوجته در اواخر رمضان 951ق پایان پذیرفته بود. شهید ضمن نقل این تاریخ اشاره کرده که از تحریر این نسخه در 958ق فراغت حاصل کرده است: «فرغ من تسویدها فی اواخر شهر رمضان المعظم سنة احدی وخمسین وتسعمائة ومن هذه النسخة 958» (برگ 66ر). و به همین کیفیت درباره رساله کشف الریبة عن احکام الغیبة که در پنجشنبه 13 صفر 949ق تألیف و در 958ق تحریر شده است:
«فرغ من تسویدها یوم الخمیس ثالث عشر من شهر صفر ختم بالخیر سنة تسع واربعین وتسعمائة من الهجرة الطاهرة وفرغ من هذه النسخة 10 ربیع الاول سنة 958 حامدا مصلیا مسلما» (137ر).44 در فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه بزرگ حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی، ج 32، ص 407-413 به اشتباه تاریخ تألیف هر رساله را به عنوان تاریخ کتابت آن در نظر گرفته‌اند.

این نحوه ثبت تاریخ از سوی شهید ثانی نشان می‌دهد او در نسخه مجلس نیز چنین رویه‌ای در پیش گرفته و تاریخ تحریر اولیه کتاب را عیناً نقل کرده است. با این تفاوت که در دو جای نسخه مرعشی به تاریخ بازتحریر اشاره کرده اما در نسخه مجلس چنین اشاره‌ای نیست. علی رغم آنکه نسخه پاکنویس با پیشنویس شهید تفاوتهایی دارد و متن در نسخه مجلس نهایی شده است اما باز هم شهید همان تاریخ نخست را به عنوان تاریخ تألیف در نظر گرفته است و افزودگیهای بعدی در نظر او در حدی نبوده که به واسطه آنها تاریخ نگارش کتاب را تغییر دهد یا به نوعی متذکر آن شود.
همچنین بایسته است گفته شود شهید در بازنویسی رساله‌هایش در مجموعه مرعشی ظاهراً ترتیب خاصی اعم از تاریخی یا موضوعی را لحاظ نکرده است؛ لذا با این قرینه صرفاً به دلیل تقدم و تأخر تاریخ تألیف دو رساله مجموعه شماره 8172 مجلس نمی‌توانیم حکم کنیم که این جا‌به‌جایی و پس و پیشی بعداً و در تجدیدصحافی نسخه ایجاد شده است.45 آن گونه که در فهرست کتابخانه نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج 1/27، ص 316 نوشته‌اند. به همین کیفیت تاریخهای ذکرشده در پایان دو رساله آن نسخه، تاریخ تألیف است و نباید آنها را به عنوان تاریخ کتابت نسخه در نظر بگیریم.46 همان جا. بنابراین تاریخ پاکنویس الفوائد الملیة همچنان نامشخص باقی می‌ماند و فاصله بین نگارش پیشنویس الفوائد الملیة و پاکنویس‌کردنش را هم نمی‌توان تخمین زد. این فاصله در بعضی از رساله‌های شهید در نسخه مرعشی به هفت سال و نه سال هم رسیده است.47 به همین دلیل درباره انتساب خط مجموعه آستانه حضرت عبدالعظیم هم نمی‌توان به صرف تقدم و تأخر رساله‌ها و ناسازگاری آنها با زمان تألیف و تغییر آرای شهید قضاوت کرد (شهید ثانی: پژوهشی در زندگی کارنامه علمی و روزگار او، ص 586-587 و 726). تنها مقایسه آن نسخه با دستخطهای مسلّم شهید برای نشان‌دادن عدم انتسابش به شهید کافی است.
شهید ثانی یک بار هم در یکشنبه 19 ربیع الآخر 950ق کتاب نفلیه را برای یکی از شاگردانش درس گفته و در روز یکشنبه 19 ربیع الاول آن سال گواهی قرائتی برای او که نامش ذکر نشده، نوشته است.48 کتابخانه مرعشی، ش 3/1126. فهرست نسخه‌های کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ج 3، ص 298-299 و تصویر آن در انتهای کتاب؛ رسائل الشهید الثانی، ج 2، ص 1169. اما بعد از رؤیت و بررسی نسخه مشخص شد حاشیه و یادداشتی از او یا به نقل از او ندارد.
کسی سعی کرده است همه آثار مالکیت و هر یادداشت دیگری را از نسخه بزداید به نحوی که چهار یا پنج مهر و تملک صفحه عنوان به عمد سترده یا سیاه شده است. حتی در صفحات بین دو رساله و در صفحه آخر و نیز پشت طبله اول جلد آثار خدشه‌دار کردن برافزوده‌های نسخه دیده می‌شود. تنها بعد از این عملیات پاکسازی دو تملک جدیدتر روی نسخه نوشته شده است. یکی به رنگ سرخ که از قضا فقط بخش معرفی نسخه آن سالم مانده و نام نویسنده‌اش با مرکب پوشانده شده است. دیگری تنها تملک سالم نسخه است و متعلق به یحیی بن محمد‌شفیع بیدآبادی اصفهانی (ح 1258-1325ق)49 برای شرح حال و فهرست آثار او رک: تراجم الرجال، ج 4، ص 52-54؛ نقباء البشر، ج 5، ص 2826-2827؛ معجم طبقات المتکلمین، ج 5، ص 514-515؛ مکارم الآثار، ج 4، ص 1379-1380؛ مقدمه روح الاسلام والایمان فی معرفة الامام وتفضیله علی القرآن، ص 26-28.و همچنین برای شرح حال خودنوشتش رک: گنجینه خطوط علما و دانشمندان، ج 1، ص 911-912؛ علامه محدث نوری، ص 31-47. که در حوزه نجف در خدمت شیخ انصاری درس خواند و دوباره به اصفهان بازگشت و در همان جا درگذشت. از او تألیفات چندی در علوم مختلف اسلامی همچون کلام و فلسفه و تفسیر و فقه و اصول فقه بر جای مانده است. میرزا یحیی بیدآبادی شیفته کتاب بود و کتابخانه مهمی داشت و معمولا روی کتابهایش با دستخط خود یادداشتی مبنی بر تملک نسخه می‌نوشت و مهر خود را حک می‌کرد. عموم کتابهای کتابخانه او دارای مقابله و تصحیح و حواشی و یادداشتهای توضیحی اوست که همه آنها نشان‌دهنده کتابدوست‌بودن و میزان فضل و دانشش است. او در مقدمه کتاب روح الاسلام و الایمان به وسعت کتابخوانی‌اش اشاره کرده و نوشته از عادات من این است که اگر کتابی را پیشتر ندیده باشم و نسخه‌ای از آن به دستم برسد بی‌درنگ از ابتدا تا انتهای آن را به اجمال کاوش می‌کنم.50 روح الاسلام والایمان فی معرفة الامام وتفضیله علی القرآن، ص 117
متأسفانه کتابخانه میرزا یحیی در مجموعه‌های مختلف پراکنده شده به نحوی که هیچ کتابخانه بزرگی در ایران نیست که نسخه‌ای از آنها را در اختیار نداشته باشد و تنها ذکر لیستی از آنها نیازمند فرصتی درازدامن است. 51 برای تعداد کمی از نسخه‌های در تملک او رک: فنخا، ج 44، ص 1188.این نسخه یکی از نسخه‌های آن کتابخانه است که او آن را در 18 ذیقعده 1322ق از ملا علی میرزای مؤذن خریده بود.
متن یادداشت میرزا یحیی بیدآبادی چنین است:
هو الله تعالی شأنه
قد اشتریت هذا الکتاب الشریف مع ان نسخته عندی متعددة موجودة لان حواشیه بخط الشیخ الشهید الثانی اعلی الله مقامه وهو شرح النفلیة و ... عندی بخط حسن و قابلته مع هذه النسخة و عندی المجلد الثانی للروضة بخطه رحمه الله و اعرف خطه فهذه الحواشی بخطه رحمه الله تحریراً فی 18 شهر ذیقعدة الحرام سنة 1322. قد اشتریته من جناب الملا علی میرزا المؤذن سلمه الله تعالی.

با مهر بیضوی او به سجع: «شفیع یحیی فی الآخرة محمد والعترة الطاهرة» در پایان.
میرزا یحیی بیدآبادی چند حاشیه هم بر نسخه نوشته است. از جمله بر دومین صفحه رساله دوم با امضا و تاریخ کتابت: «لمحرره یحیی عفی عنه فی الدارین سنه 1322» (گ 73ر).
بالای صفحه نخست مهر بیضوی: «عبده محمدعلی». یادداشتهای بین دو رساله: یک بیت شعر عربی در مدح پیامبر به خط محمدحسین باقی الدین در 989ق و یک بیت فارسی به خط صادق. روایتی به نقل از جابر بن عبدالله انصاری. مهر و تملک روی صفحه عنوان رساله دوم سیاه شده است.
رساله دوم تصحیح شده و بلاغ مقابله دارد.در لبه بالایی و پایینی نسخه نام آن چنین نوشته شده است: «نفلیه و اسرار الصلوة شهید ثانی، حواشی نفلیه تمام خط شهید است».
کراسه‌ها 8 برگی. رکابه دار.
کاغذ نخودی آهار مهره.
رساله اول: 8 سطر، 100*60.
رساله دوم: 17 سطر، 105*56.
112 برگ.
جلد: مقوای معمولی، عطف تیماج مشکی. اندازه جلد: 124*185. قطر: 18.
شماره 39136

IV

نسخه الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیةشماره 20172 کتابخانه ملی در سال 957ق، یعنی حدود یک سال پس از تألیف کتاب، به دست یکی از شاگردان شهید ثانی، محمد بن احمد بن ناصرالدین علوی حسینی حلی، کتابت شده است. او کتاب را نزد مؤلف خواند و شهید نیز در روز یکشنبه 3 جمادی الاول 958ق به خط خود انهایی بر آن نوشت. تعلیقات چندی هم شهید به خط خود بر نسخه افزوده است. بار دوم نواده شهید، شیخ علی کبیر بن محمد بن حسن بن زین‌الدین عاملی (1103ق)، کتاب را برای فرزندش حسین تدریس کرد و انهایی در روز سهشنبه 17 محرم 1074ق و همچنین اجازه‌ای برای او نوشت. سومین بار محمدباقر بن زین‌العابدین خوانساری (1313ق) صاحب روضات الجنات کتاب را در 1258ق مقابله و تصحیح و افتادگیهای آن را به خط خود تکمیل کرد. این نسخه بعد از نسخه خط مؤلف (دانشگاه تهران، ش 709) که تنها شامل بخشی از کتاب می‌شود (کتاب اقرار تا دیات) کهنترین نسخه از کتاب الروضة البهیة است که تاکنون سراغ داده شده است. نسخه در روزگار نزدیک به ما در ملکیت جلال‌الدین همایی بود و او یادداشت بلندبالایی در معرفی نسخه به آن افزود و سپس همراه با دیگر مخطوطات کتابخانه همایی در سال 1386ش به کتابخانه ملی ایران منتقل شد.
کاتب نسخه از علمای دوره خود و زیبا و مضبوط‌نویس بود. شیخ حر عاملی در شرح حال کوتاهی به همین خصوصیت اشاره کرده و او را به حسن خط ستوده است.52 امل الآمل، ج 1، ص 184 (ذیل نام السید محمد بن ناصرالدین العاملی الکرکی).
او افزون بر تحریر این نسخه، دستنویسهای متعدد دیگری نیز نوشته که مشخصاتشان به ترتیب تاریخ چنین است:
1. مسالک الافهام، در عصر جمعه 9 ذیقعده 951ق، شامل ابتدای اغسال تا اواخر حج، با بلاغ به خط مؤلف، کتابخانه امیرالمؤمنین نجف، شماره 778.53 فهرست دستنویس سید عبدالعزیز طباطبایی از نسخه‌های این کتابخانه.
2. نهج الحق و کشف الصدق علامه حلی، صبح دوشنبه 1 رجب 955ق، با بلاغ قرائت و سماع به خط مؤلف، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره 1396.54 توجه به بلاغهای مقابله شهید در فهرستنویسی مغفول مانده است. همچنین در هر دو ویرایش فهرست تاریخ کتابت به اشتباه 757 قید شده است. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج 4، ص 141-142 ویرایش اول و ص 183 و 429 ویرایش دوم.
3. الکافی، چهارشنبه 25 ربیع الآخر 956ق، شامل کتاب حدود و دیات و روضه، مرکز احیاء میراث اسلامی قم، شماره 1429.55 فهرست نسخه‌های خطی مرکز احیاء میراث اسلامی، ج 4، ص 260-262. این نسخه پیشتر در کتابخانه خاندان نورالدین هاشمی در شیراز نگهداری می‌شد. نشریه نسخه‌های خطی، ج 5، ص 287.
4. مسالک الافهام، 958ق، جلد دوم، کتابخانه وزیری یزد، شماره 24.56 فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه وزیری یزد، ج 1، ص 40.
5. شرح الشافیة رضی‌الدین استرآبادی، سه‌شنبه 26 رجب 959ق، کتابخانه مدرسه غرب همدان، شماره 4569. 57 فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌های رشت و همدان، ج 3، ص 1335.
6. تهذیب الاحکام، پنجشنبه 26 ذیحجه 961، کتابخانه ملک، شماره 2189.58 فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، ج 1، ص 184.
7. الکافی، یکشنبه 10 رجب 964ق، کتابخانه مدرسه جعفریه قائن، شماره 48.59 فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌های قائن، ص 44.
8. تهذیب الاحکام، سه‌شنبه 3 محرم 965ق، کتابخانه آستان قدس رضوی، شماره 21183.60 فهرست نسخه‌های خطی اهدایی حضرت آیة الله العظمی خامنه‌ای، ج 2، ص 226.
9. مسالک الافهام، دوشنبه اواخر ذیقعده 968، جلد اول، کتابخانه آیت الله مرعشی قم، شماره 7449.61 فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ج 19، ص 253.
10. مسالک الافهام، چهارشنبه 25 جمادی الاول 971ق، جلد دوم، کتابخانه آیت الله مرعشی قم، شماره 7922.62 همان، ج 20، ص 250.
11. قاموس المحیط فیروزآبادی، چهارشنبه 9 شوال 971ق در دمشق با امضای محمد بن احمد بن سید ناصرالدین حسینی شافعی در انجامه، مزین، کتابخانه ملک، ش 342.63 فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، ج 1، ص 559-560.
12. قرب الاسناد، جمعه 24 شوال 980ق نقل‌شده از نسخه ابن مهجنار بزاز. کتابخانه سید محمدعلی روضاتی.64 تکملة طبقات اعلام الشیعة، ص274؛ مقدمه قرب الاسناد، تحقیق و نشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، 1413ق، ص 28 و 31-33.
13. کتاب من لا یحضره الفقیه، روز سه‌شنبه 25 محرم 981ق (پایان جزء اول، 116ر)، دوشنبه 7 صفر 981ق (پایان جزء دوم، 253پ)، صبح شنبه 4 ربیع الاول 981ق (پایان جزء چهارم، 494ر)، یکشنبه 5 ربیع الاول 981ق (پایان اسانید، 514ر)، با بلاغ مقابله شیخ علی کبیر در 2 ذیحجه 1091ق برای سید کمال الدین بن حیدر حسینی عاملی، کتابخانه مرعشی شماره 9384.65 رؤیت نسخه؛ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ج 24، ص 166-167.
14. الکافی، پنجشنبه 23 شوال 980ق، با سماع و اجازه شیخ علی کبیر برای سید کمال الدین بن حیدر موسوی عاملی، شامل نکاح تا ایمان و نذور و کفارات و روضه، نسخه مزین و رنگین‌نویسی‌شده با طلا و شنگرف و زنگار و لاجورد، کتابخانه آیت الله مرعشی قم، شماره 3820.66 همان، ج 10، ص 198-199.
15. الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، 980ق، کتابخانه ملک، شماره 5345.67 فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، ج 1، ص 36.
16. الوسیلة الی نیل الفضیلة، 982ق، کتابخانه سید حسن صدر در کاظمین، شماره 18.68«المخطوطات العربیة فی العراق»، ص 240 (در آنجا تاریخ کتابت به اشتباه 782ق قید شده است).
17. مجموعه شامل دو کتاب رجال کشی و معالم العلمای ابن‌شهر آشوب، چهارشنبه 9 صفر 984ق در قزوین، او در انجامه تصریح کرده که این دومین استنساخش از رجال کشی است و هر دو کتابت را هم در قزوین به انجام رسانده است. کتابخانه امیرالمؤمنین نجف، شماره 40.69 فهرست دستنویس سید عبدالعزیز طباطبایی از نسخه‌های این کتابخانه؛ طبقات اعلام الشیعة، قرن دهم، ص 227.
18. الکافی، یکشنبه 27 ذیقعده 994ق و پنجشنبه 5 صفر 995ق در نجف، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، شماره 10519.70 او تنها کتاب تجارت و کتاب نکاح و بخشی از کتاب طلاق نسخه را نوشته و اصل نسخه در 991-992ق به خط فخرالدین احمد بن محمد شیرازی نوشته شده است. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ج 19، ص 708-709.
19. الکافی، او در انجامه تاریخ پایان کتابت را چهارشنبه 25 جمادی الآخر 908ق قید کرده که به وضوح مشخص است رقم دهگان از قلمش افتاده است. شامل کتاب العتق تا کتاب الفرایض والمواریث، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره 15248.71 برای اطمینان این نسخه را با دیگر نسخه‌های خط او سنجیدم و کاملا آن را مطابق دیگر خطوطش دیدم. در پایان نسخه طغرای شیخ بهایی آمده که در اصالت آن تردید دارم و احتمالا بعدا به نسخه افزوده شده است. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج 42، ص 219-220.
نسخه‌های شناسایی‌شده به خط محمد بن احمد بن ناصرالدین حسینی حلی علوی دو دسته‌اند: بعضی برای استفاده شخصی خود او نوشته شده‌اند مانند نسخه حاضر و نسخه‌های شماره 1 و 2 که آنها را بر شهید ثانی خوانده است و بلاغهای شهید روی هر سه آنها دیده می‌شود72 حدس می‌زنم با بررسی دقیق بقیه نسخه‌هایی که تا زمان درگذشت شهید ثانی (965ق) کتابت شده، به نسخه‌های دیگری بر بخوریم که احمد بن محمد حلی آنها را نزد شهید خوانده باشد.. و بخشی دیگر کتابهایی که احتمالا برای کسب درآمد استنساخ می‌شده‌اند. کتابت چندباره بعضی از کتابها مانند مسالک الافهام و الکافی و نیز مزین و مذهب‌بودن شماری از آنها مؤید این نکته است (مانند شماره 13 و 14). نسخه قاموس المحیطی نیز که در آن بنا بر تقیه مذهب خود را شافعی ذکر کرده می‌تواند از همین مقوله باشد (شماره 11). 73 برای معرفی مفصل این نسخه و همچنین درباره شخصیت او رک: «نمونه‌ای موردی از تقیه عالمی امامی در دمشق قرن دهم با ادعای پیروی از مذهب فقهی شافعی»، دون استوارت، ترجمه محمدکاظم رحمتی، میراث شهاب، ش 86، زمستان 1395ش، ص 95-124. از سوی دیگر هم کمیت نسخه‌های خط محمد بن احمد جالب توجه است و هم سالیان درازی که او به این کار مبادرت کرده: از سال 951 تا 995ق یعنی قریب چهل و چهار سال.
قابل تأمل است که بدانیم سه کتاب از این کتابها بعدا در اختیار شیخ علی کبیر نواده شهید قرار گرفته و دستخط او روی آنها نوشته شده است (نسخه حاضر و شماره‌های 13 و 14).
مرحوم جلال‌الدین همایی که این نسخه در تملکش بود، ضمن یادداشت مفصلی آن را معرفی و رسول جعفریان همان متن را منتشر کرد.74«شرحی درباره نسخه الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة کتابت شده در زمان حیات شهید ثانی با یادداشتهای او»، نوشته جلال‌الدین همایی، به اهتمام رسول جعفریان، در جشن نامه آیت الله ابراهیم امینی، رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، 1394ش، ص 965-978. در بررسی نسخه مشخص شد دو بخش از یادداشت همایی در آن مقاله از قلم افتاده است که در این جا متن این دو بخش درج می‌شود.

الف. شامل متن اجازه شیخ علی نواده شهید ثانی به فرزندش شیخ حسین75 برای شرح حال او (1056-1078ق) به قلم پدرش رک: الدر المأثور من المأثور وغیر المأثور، ج 2، ص 710-714. در همین شرح حال علی کبیر اشاره کرده است که فرزندش شرح لمعه را نزد او خوانده است (ص 712).:
بسمه تعالی
صورت اجازه «شیخ علی» نواده «شهید ثانی» علیهما الرحمة مابین مجلّدین شرح لمعه که به خطوط او و جدش شهید ثانی مزین است و تاریخ اجازه هجدهم محرم الحرام سنه 1074 هجری قمری است و برای فرزندش «شیخ حسین» نوشته است. توضیحاً «شیخ علی بن محمد بن حسن ابن شهید ثانی» رحمهم الله صاحب کتابی است معروف به نام الدرّ المنثور و تولد وی حدود 1013 و وفاتش 1103 هجری است. وهذه صورة خطه رحمه الله:

بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله کما هو اهله وصلی الله علی سیدنا محمد وآله. وبعد فقد اجزت لولدی الاعزّ حسین اعانه الله علی طاعته واجتناب معصیته وجمع له بین مرتبتی العلم والعمل ان یروی عنّی هذا الکتاب وجمیع ما اُجیز لی روایته من مؤلفات جدّی قدّس الله نفسه وغیرها من کتب الحدیث وغیرها من کتب العربیة والاصول واللغة وغیرها مما هو مفصّل فی کتاب الاجازات لجدّی المبرور الشیخ حسن قدس الله روحه وفی اجازات جدّی المبرور الشهید الثانی للشیخ حسین بن الشیخ عبدالصمد رحمه الله وغیره وطریقی الی جدّی المذکور انّی اروی عن شیخی الشیخ نجیب الدین والسید نورالدین رحمهما الله تعالی عن جدّی المحقق ابی منصور الحسن وعن السید الجلیل شمس الدین محمد بن ابی الحسن کلاهما عن عدّة، منهم الشیخ عزالدین الحسین بن عبدالصمد والسید نورالدین علی بن السید حسن بن ابی الحسن والسید نورالدین علی بن السید فخرالدین الهاشمی والشیخ احمد بن سلیمان العاملی والسید علی الشهیر بالصائغ بحق روایة الجمیع، عن جدی المرحوم المبرور الشهید الثانی، واروی عن الشیخ نجیب الدین عن الشیخ بهاء الملة والدین عن والده عن جدّی الشهید الثانی، وطرق جدّی مفصّلة فی الاجازات المذکورة فلیراجع هناک.
وبالجملة فقد اجزتُ لولدی المذکور ان یروی عنّی کتب الخاصة والعامة بالشروط المقررّة فی الاجازات من الاخذ بالاحتیاط والتوقف عند الشبهات والتثبّت وغیر ذلک وعلی هذا المنهج اجزتُ لکل من رزقه الله مرتبتی العلم والعمل من اولادی.
منّ الله علیّ وعلیهم بالتوفیق للعلم والعمل وحسن الخاتمة وکتبه بیده الجانیة الفانیة اقلّ العباد علی بن محمد بن الحسن بن زین‌الدین العاملی فی ثامن عشر شهر المحرم مفتتح شهور سنة اربع وسبعین بعد الالف حامداً مصلیاً مسلماً مستغفراً. انتهی.
عبارت ذیل هم ضمیمه اجازه منقول پشت صفحه است که به طور حاشیه نوشته شده است، به قلم همان شیخ علی شهیدی برای پسرش «شیخ حسین»:
وقد قرأ علیّ کتاب الشرایع والمختصر النافع وکتباً من العربیة والاصول والتصریف وغیر ذلک وسمع علیّ طرفاً من الحدیث وفّقه الله للجدّ والاجتهاد وطرق الخیر والسداد بمحمد وآله صلوات الله علیهم.
از روی خط «شیخ علی» نقل شد به تاریخ جمادی الاولی سنه 1381 قمری موافق آبان ماه 1340 شمسی هجری وانا العبد الاحقر جلال‌الدین همایی.

ب. شامل متن یادداشت خط صاحب روضات روی نسخه بدین صورت:
بسمه تعالی شأنه
صورت خط میرزا محمدباقر بن زین العابدین موسوی اصفهانی چهارسویی صاحب روضات پشت نسخه شرح لمعه که به خطوط شهید ثانی و نواده اش شیخ علی بن محمد بن حسن ابن شهید ثانی صاحب الدرّ المنثور متوفی 1103 متولد 1103 موشّح است و نوشته صاحب روضات مورخ است به ماه جمادی الاخره سنه 1258 قمری هجری.

بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله الذی افاض من لباب سحائب فضله وافضاله، واجاد من جیاد جواهر جوده ونواله، وافاد من فرائد فوائد موائد حلاله، علی عبده المتعطّش الی زلال برّه بجلاله، والمتوقّع من فیوض یمین ربه الباری منتهی آماله فی جمیع احواله، والمتضرّع الیه من قبایح افعاله وشنائع اعماله وسیئات خصاله، هذا الکتاب المستطاب العادم لنظیره الفاقد لمثاله والمُسامی بالحقّ علی کافّة اشباهه وامثاله بمیامن نفایس خطوط الشارح الشهید علی اذیاله وسماعه قدّس الله روحه ایاه بتمامه وکماله ونهایة الدقة منه رحمه الله فی تهذیبه وقابله، ثم بمراجعة نافلته الشیخ علی بن الشیخ محمد طاب رمسهما له الی آخره ومآله، وآثار خطوطه الشریفة ایضاً فی بعض محالّه، فما انسبه قول الشاعر الماهر المبالغ فی مقاله
کتاب مستطاب لو یُقاس
بکنز التبر ما صحّ القیاس
متّعنا الله تعالی به وصیّره بحاله ووفقنا للتزوّد من کنوز عوائده وعصمنا من الخذلان فی تعطیله واهماله واعان من لم یخرجه من جارحة الاغتنام مهما ورث هذا العبد عن امواله واهان من لم یعرف قدره فبادر فی تضییعه واضلاله وبیعه ورهنه بل هبته واحلاله، وصلی الله علی ساداتنا الکرام محمد المصطفی وآله ولعن الغاصبین لحقوقهم الی یوم لقائه ووصاله. ثم الله تعالی یعلم ما ارتکبتُ من التعب والنَصَب فی تحصیله وانفقتُ من الفضّة والذهب فی سبیله فهو خصم من اذا ورد علیه مجانا فرّط فی امره واذا آل الیه زماناً ردّه الی غیره. وکان ذلک فی تاریخ الثلثاء السابع عشر من شهر جمادی الثانیة سنة ثمان وخمسین ومأتین بعد الف هجریة وانا الراجی عفو ربه الغنی القوی «محمدباقر بن زین‌العابدین الموسوی» صورت سجع آن مرحوم.
حرره العبد جلال‌الدین همایی فی شهر جمادی الاولی سنه 1381 و آبان ماه 1340 شمسی.


منابع و مآخذ
الآثار الخطیة فی المکتبة القادریة فی جامع الشیخ عبدالقادر الگیلانی، عماد عبدالسلام رؤوف، بغداد، مطبعة المعارف، 1978م، ج 3.
«ابن العودی و کتاب بغیة المرید»، محمدکاظم رحمتی، میراث شهاب، زمستان 1392، ش 74، ص 91-116.
امل الآمل، محمد بن حسن حر عاملى، تصحيح سيد احمد حسينى، بغداد مكتبة الاندلس و قم دارالكتاب الاسلامى، 1362ش، 2 ج.
بحار الانوار، محمدباقر بن محمدتقى مجلسى، بيروت، مؤسسة الوفاء، 1983م، 110ج.
«بعض المخطوطات العربیة فی خزانة آل السنوی ببغداد»، عبدالله السنوی، مجله المورد، المجلد الاول، العددان 3-4، 1392ق / 1972م.
تراجم الرجال: مجموعة تراجم لاعلام اکثرهم مغمورون تنشر موادها التاریخیة لاول مرة، سید احمد الحسینی، قم، دلیل ما، 1422ق.
تکملة طبقات اعلام الشیعة، السید محمدعلی الروضاتی، اعداد محمد برکت، تهران، مکتبة متحف ومرکز وثائق مجلس الشوری الاسلامی، 1391ش.
الدر المنثور من المأثور و غیر المأثور، علی بن محمد بن الحسن بن زین‌الدین العاملی (سبط الشهید الثانی)، تحقیق منصور الابراهیمی، الاعداد: مرکز احیاء التراث الاسلامی، قم، المرکز العالی للعلوم والثقافة الاسلامیة، 1433ق، 2 ج.
دلیل مخطوطات مؤسسة کاشف الغطاء العامة، قسم الذخائر للمخطوطات، نجف، مؤسسة کاشف الغطاء العامة، 1434ق، 2 ج.
دیوان صدرالافاضل نصیری امینی، به سرمایه و اهتمام فخرالدین نصیری امینی، تهران، 1365ش.
رسائل الشهید الثانی، تحقیق مرکز الابحاث والدراسات الاسلامیة قسم احیاء التراث الاسلامی، قم، بوستان کتاب قم، 1380ش، 2 ج.
روح الاسلام والایمان فی معرفة الامام وتفضیله علی القرآن، المیرزا یحیی البیدآبادی الاصفهانی، مقدمه تصحیح تعلیق عبدالرضا حسناتی، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1396ش.
الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، زین‌الدین الجبعی العاملی، تصحیح و تعلیق باشراف محمد کلانتر، قم، دارالهادی للمطبوعات، 1396ق.
ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب یا کنی و القاب، محمدعلی مدرس تبریزی، تهران، 1369ش، 8 ج.
«شرحی درباره نسخه الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة کتابت شده در زمان حیات شهید ثانی با یادداشتهای او»، نوشته جلال‌الدین همایی، به اهتمام رسول جعفریان، در جشن‌نامه آیت الله ابراهیم امینی، رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، 1394ش، ص 965-978.
شناخت‌نامه شهیدین: محمد بن مکی عاملی و زین‌الدین بن علی عاملی، جمعی از محققان مؤسسه کتابشناسی شیعه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1388ش.
شهید ثانی: پژوهشی در زندگی کارنامه علمی و روزگار او، ترجمه و نگارش محمدکاظم رحمتی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1395ش.
الصحیفة السجادیة الکاملة، نسخه برگردان دستخط ابراهیم بن علی کفعمی مورخ سنه 867 هجری قمری، با مقدمه سید محمدحسین حکیم، تهران، بنیاد محقق طباطبایی و سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1394ش.
طبقات اعلام الشيعة، شيخ آقا بزرگ تهرانى، تحقيق على‏نقى منزوى، قم، اسماعيليان، بى تا، 6 ج.
علامه محدث نوری، محمدحسین صفاخواه و عبدالحسین طالعی، تهران، انتشارات ابرون، 1378ش.
الفوائد الطریفة، عبدالله الافندی الاصفهانی، تحقیق السید مهدی الرجائی، قم، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی الکبری، 1385ش.
الفوائد الملیة لشرح الرسالة النفلیة
، زین‌الدین الشهید الثانی، تحقیق: مرکز الابحاث والدراسات الاسلامیة قسم احیاء التراث الاسلامی، قم، حوزة العلمیة قم مکتب الاعلام الاسلامی مرکز النشر، 1420ق.
فهرست کتابخانه اهدائی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1335ش، ج 5.
فهرست کتابخانه ملی تبریز، میر ودود سیدیونسی، تبریز، انتشارات کتابخانه ملی تبریز، 1348ش، ج 1.
«فهرست کتابخانه‌های عمومی و خصوصی شیراز»، محمدتقی دانش‌پژوه، در نشریه نسخه‌های خطی، 1346ش، ج 5.
فهرست كتابهاى خطى کتابخانه مجلس سنا، محمدتقى دانش‏پژوه و بهاءالدين علمى انوارى، تهران، كتابخانه مجلس شوراى ملی، 1356ش، ج 1.
فهرست كتابهاى خطى كتابخانه ملی ملك، ايرج افشار و محمدتقى دانش‏پژوه، تهران، كتابخانه ملك، 1352 ش، ج 1.
فهرست كتب خطى كتابخانه آستانه حضرت احمد بن موسى (شاهچراغ) شيراز، على‏نقى بهروزى، شيراز، آستانه احمد بن موسى، 1360ش، 2ج.
فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مهدی ولایی، تحقیق و بازنگاری سید محمدرضا رضاپور، مشهد، انتشارات کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، دوم، 1379ش، ج 5.
فهرست كتب خطى كتابخانه ملى فارس، على‏نقى بهروزى و محمد صادق فقيرى، شيراز، انجمن كتابخانه‏هاى عمومى شيراز، 1351ش، 2ج.
فهرست نسخ خطى كتابخانه ملى ايران، سيد عبداللّه‏ انوار و ديگران، تهران، كتابخانه ملى ايران، 1343 ـ 1395ش.
فهرست نسخه‌های خطی اهدایی حضرت آیة الله العظمی خامنه‌ای، براتعلی غلامی مقدم و محمدحسین نوری‌نیا و حسین خبازیان، مشهد، سازمان کتابخانه‌ها موزه‌ها و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1389ش، ج 2.
فهرست نسخه‏های خطى كتابخانه آستانه حضرت عبدالعظيم حسنى(ع)، ابوالفضل حافظيان بابلى، قم، دارالحديث، 1382ش، 2 ج.
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، محمود فاضل، مشهد، کتابخانه جامع گوهرشاد، 1367ش، ج 3.
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دکتر مهدی محقق موجود در مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران دانشگاه مگ گیل، توفیق سبحانی، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران – دانشگاه مگ گیل، 1383ش.
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌های قائن، سید جعفر حسینی اشکوری، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1381ش.
فهرست نسخه‏هاى خطى كتابخانه عمومى آيت‏اللّه‏ گلپايگانى (قم)، على صدرائى خوئى و ابوالفضل حافظيان بابلى، به كوشش و ويرايش مصطفى درايتى، تهران، كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شوراى اسلامى و مؤسسه فرهنگى پژوهشى الجواد، 1388ش، 9 ج.
فهرست نسخه‏هاى خطى كتابخانه عمومى حضرت آيت‏اللّه‏ العظمى مرعشى نجفى، ج 1 ـ 27 سيد احمد حسينى و ج 28 به بعد سيد محمود مرعشى نجفى و گروه فهرست‏نگاران، قم، كتابخانه آيت‏اللّه‏ مرعشى نجفى، 1354 ـ 1395ش، 47 ج.
فهرست نسخه‏هاى خطى كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، افراد مختلف، تهران، كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، 1305 ـ 1392ش، 51 ج.
فهرست نسخه‏هاى خطى كتابخانه مركزى و مركز اسناد دانشگاه تهران، ج 1 و 2 علينقى منزوى، ج 3 ـ 18 محمدتقى دانش‏پژوه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1330 ـ 1389ش، 20 ج.
فهرست نسخه‏هاى خطى كتابخانه وزيرى يزد، محمد شيروانى، چاپخانه تابان و ميهن، 1350ش، ج 1.
فهرست نسخه‏هاى خطى كتابخانه‏هاى رشت و همدان، محمد روشن و جواد مقصود و پرويز اذكائى، تهران، انتشارات فرهنگ ايران زمين، 1353ش، ج 3.
فهرست نسخه‏هاى خطى مركز احياء ميراث اسلامى (قم ـ ايران)، سيد احمد حسينى اشکوری، قم، مركز احياء ميراث اسلامى، 1381ش، ج 4.
فهرست نسخه‏هاى عكسى مركز احياء ميراث اسلامى (قم ـ ايران)، سيد جعفر حسينى اشكورى و سيد صادق حسينى اشكورى، زير نظر: سيد احمد حسينى اشكورى، قم، مركز احياء ميراث اسلامى، 1383ش، ج 5.
فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)، مصطفی درایتی، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1393-1395ش.
قرب الاسناد، ابی‌العباس عبدالله بن جعفر الحمیری، تحقیق و نشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، 1413ق.
كشف الظنون عن اسامى الكتب والفنون، مصطفى بن عبداللّه‏ حاجى خليفه، دار احياء التراث العربى، بيروت، بى‏تا، 2 ج.
گنجینه خطوط علما و دانشمندان، فخرالدین نصیری امینی، تهران، 1367ش، 3 ج.
لمعة النور والضیاء فی ترجمة السید ابی الرضاء، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، به اهتمام فخرالدین نصیری امینی، تهران، چاپخانه حیدری، 1343ش.
«المخطوطات العربیة فی العراق»، حسین علی محفوظ، در مجلة معهد المخطوطات العربیة، المجلد الرابع، الجزء الثانی، ربیع الآخر 1378ق.
مخطوطات کربلاء، سلمان هادی آل طعمة، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1391ش.
معجم طبقات المتکلمین: یتضمن ترجمة رجالات العلم والفکر عبر اربعة عشر قرنا، تألیف اللجنة العلمیة فی مؤسسة الامام الصادق علیه السلام، تقدیم و اشراف: جعفر السبحانی، قم، مؤسسة الامام الصادق علیه السلام، 1424ق.
مکارم الآثار در احوال رجال دو قرن 13 و 14 هجری، محمدعلی معلم حبیب‌آبادی، اصفهان، انجمن کتابخانه‌های عمومی اصفهان، بی‌تا، ج 5.
منیة المرید فی ادب المفید والمستفید، زین‌الدین بن علی العاملی المعروف بالشهید الثانی، تحقیق، رضا المختاری، قم، بوستان کتاب، چ 10، 1396ش.
نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، آغا بزرگ الطهرانی، حقّقه وعلّق علیه محمد الطباطبایی البهبهانی (منصور)، تهران، مکتبة متحف ومرکز وثائق مجلس الشوری الاسلامی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة التابع للآستانة الرضویة المقدسة، 1438ق، 6 ج.
«نمونه‌ای موردی از تقیه عالمی امامی در دمشق قرن دهم با ادعای پیروی از مذهب فقهی شافعی»، دون استوارت، ترجمه محمدکاظم رحمتی، میراث شهاب، ش 86، زمستان 1395ش، ص 95-124.

۱. سروده لطفعلی بیگ صدرالافاضل در وصف نسخه الروضة البهیة به خط شهید ثانی، دانشگاه تهران، ش ۷۰۹ (فهرست کتابخانه اهدائی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، ج ۵، ص ۱۹۱۰).
۲. ذکر این نکته ضروری است که دو نسخه دیگر در فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی به خط شهید معرفی شده اما هر دو انتساب بدون تردید نادرست است. تمهید القواعد شماره ۲۲۸/ع در قرن سیزدهم هجری روی کاغذهای فرنگی آبی کتابت شده و تاریخ کتابتش حتی نزدیک به زمان حیات شهید ثانی نیست (فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی ایران، ج ۷، ص ۱۹۸-۱۹۹). همچنین صلاة الجمعة شماره ۴۴۱۹/ع بدون تردید به خط شهید نیست و یک یا دو قرن بعد از او کتابت شده است (فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ج ۱۹، ص ۳۷). البته تشخیص نادرست و انتساب بی‌دلیل کتابت نسخه به شهید ثانی در فهرستهای مختلف بسیار بیشتر از این دو مورد است و برای آن می‌توان تعداد معتنابهی برشمرد. از جمله نسخه‌های ذیل که در فهرستهای گوناگون دستخط شهید ثانی دانسته شده‌اند اما به دلایل متعدد به خط او نیستند و فهرستنگاران انجامه مؤلف را به اشتباه قرینه و دلیل کتابت نسخه به خط مؤلف و اصل‌بودن آنها دانسته‌اند. مشهورتر از همه مجموعه‌ای است مشتمل بر چهار رساله (المسائل ابن‌طی و سه رساله تألیفات شهید شامل الحث علی صلاة الجمعة و اجوبة المسائل الثلاث و الحبوة) در کتابخانه آستانه حضرت عبدالعظیم شهرری (شماره ۷۰۱) که با خطی شبیه به خط شهید ثانی کتابت شده تا جایی که در بررسی آن حتی کتابشناس برجسته‌ای چون محمد مشکات دچا ر اشتباه شده و در یادداشتی روی نسخه آن را به خط شهید دانسته است (فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آستانه حضرت عبدالعظیم، ج ۱، ص ۲۲-۲۳ و ۲۳۱-۲۳۲ و ج ۲، ص ۵۵۱-۵۵۲ و ۵۸۴-۵۸۵ و ۷۸۹-۷۹۰؛ شهید ثانی پژوهشی در زندگی کارنامه علمی و روزگار او، ص ۵۸۶-۵۸۷). همچنین این رساله‌ها به قرائنی که در توصیف نسخه‌ها ذکر شده بسیار دور از ذهن است که به خط شهید باشند: رساله‌های حبوه و ارث در کتابخانه آستانه شاهچراغ شیراز، ش ۲۰۶۶ (فهرست کتب خطی کتابخانه حضرت شاهچراغ، ج ۲، ص ۱۷۷-۱۸۰ که رساله‌های دیگرش در ۱۰۷۷ و ۱۰۹۵ق نوشته شده و رساله‌های احتمال داده شده به خط شهید نیز متقدم بر آن تاریخ نیست)؛ تمهید القواعد، کتابخانه ملی فارس، ش ۴/۶۵۱ (فهرست کتب خطی کتابخانه ملی فارس، ج ۲، ص ۲۳۵-۲۳۶)؛ الروضة البهیة در همان کتابخانه، ش ۷۴۴ (همانجا، ص ۷۸-۸۰)؛ مسالک الافهام در کتابخانه ملی تبریز، ش ۳۳۴۹ (فهرست کتابخانه ملی تبریز، ج ۱، ص ۴۰۴-۴۰۵)؛ الروضة البهیة در کتابخانه دکتر مهدی محقق، ش ۱۰۳ (فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دکتر مهدی محقق، ص ۸۲)؛ الروضة البهیة در خزانه آل سنوی در بغداد، ش ۱۶۱/۳۹/۵۷۱۴ (مجله المورد، المجلد الاول، العددان ۳-۴، ۱۳۹۲ق، ص ۲۱۳ که نوشته نسخه مزین است و جدول‌کشی زرین دارد)؛ کشف الریبة در کتابخانه قادریه بغداد، ش ۷۱۵ (الآثار الخطیة فی المکتبة القادریة، ج ۳، ص ۷۱)؛ روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان و الروضة البهیة در مؤسسه کاشف‌الغطاء نجف (دلیل مخطوطات مؤسسة کاشف الغطاء العامة، ج ۱، ص ۲۱۷-۲۱۸)؛ الروضة البهیة در کتابخانه حرم حضرت اباالفضل کربلا (مخطوطات کربلاء، ص ۳۳۱). پس از این توضیحات، شایسته است به نسخه‌هایی از تألیفات خود شهید که با اطمینان خاطر می‌توانیم آنها را به خط شهید بدانیم، اشاره کنیم: ۱. روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان، جمعه ۲۵ ذیقعده ۹۴۹ق، شامل طهارت و صلات، کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۲۷۷۰. رک: فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج ۵، ص ۵۳۷ و تصویر دو صفحه از آن در انتهای فهرست. ۲. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، شب شنبه ۲۱ جمادی الاول ۹۵۷ق، جلد دوم کتاب شامل اقرار تا دیات، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۷۰۹. رک: فهرست کتابخانه اهدائی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، ج ۵، ص ۱۹۰۸-۱۹۱۴. ۳. مجموعه هفت رساله از تألیفات او بدین ترتیب: اجوبة المسائل النجفیة، الحدث فی اثناء الغسل، نتایج الافکار فی حکم المقیمین فی الاسفار، طلاق الغائب عن زوجته، الحبوة، ارث الزوجة، کشف الریبة عن احکام الغیبة، ۹۵۸ق، بنا بر فهرست رسائلی که در ابتدای این نسخه نوشته شده، مجموعه در اصل شامل هشت رساله بوده و در پایان بعد از رساله کشف الریبة، مناسک حج آمده بوده است. رساله مناسک حج اکنون مفقود شده و زمان این فقدان مشخص نیست. تنها از یادداشت صدرالافاضل در شعبان ۱۳۲۰ق در ابتدای نسخه بر می‌آید که در آن زمان نیز نسخه شامل هفت رساله بوده و افتادگی مربوط به قبل از این تاریخ است. کتابخانه آیت الله مرعشی، ش ۱۲۷۵۲. رک: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه بزرگ حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی، ج ۳۲، ص ۴۰۷-۴۱۳ و ۱۱۱۰-۱۱۱۳. این نسخه پیشتر در اختیار فخرالدین نصیری بوده و او تصاویری از آن را در دو کتابش گنجینه خطوط علما و دانشمندان، ج ۱، ص ۵۰۱ و لمعة النور والضیاء فی ترجمة السید ابی الرضاء، ص ۱۴۸-۱۵۱ منتشر کرده است (تصویر این نسخه به لطف جناب آقای رضا مختاری به دست من رسید). ۴. مجموعه دو رساله (الفوائد الملیة بشرح الرسالة النفلیة و التنبیهات العلیة علی وظائف الصلوة القلبیة). بعد از ۹۵۵ق، کتابخانه مجلس، شماره ۸۱۷۲. رک: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج ۱/۲۷، ص ۳۱۵-۳۱۷. ۵. مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام، شامل کتاب قضا به بعد، بخشهای نونویس به خط شیخ علی کبیر نواده شهید است. کتابخانه آیت الله مرعشی، ش ۱۲۴۷۰. رک: فهرست نسخه‌های خطی بزرگ حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی، ج ۳۱، ص ۴۸۶ و ۸۸۷-۸۸۸. محمدعلی (لطفعلی بیگ) بن محمدکاظم تبریزی، صدرالافاضل (۱۲۶۸-۱۳۵۰ق) جهت سهولت قرائتِ خطِ شهید، مفتاحی برای آن تنظیم کرده که تصویر آن در گنجینه خطوط علما و دانشمندان، ج ۱، ص ۱۹-۲۵ منتشر شده است. این مفتاح بر مبنای مجموعه هفت رساله شهید تنظیم شده که زمانی در تملک صدرالافاضل بود. یک صفحه از این مفتاح هم در مقدمه دیوان صدرالافاضل نصیری امینی، ص بیست و شش منتشر شده است. این فهرست به جز انهاها و بلاغها و اجازاتی است که در حاشیه یا پایان نسخه‌ها به خط شهید نوشته شده و ذکر همه آنها درازدامن می‌شود.
۳. منیة المرید فی ادب المفید والمستفید، ص ۳۴۲.
۴. به دلایلی از جمله تاراج کتابخانه به دست دشمنان شهید در زمان حیاتش، نقل و انتقال کتابها و پنهان‌کردن آنها زیر خاک، و سوزاندن حدود هزار مجلد از آنها به دست اهل بغی در جبل عامل زمانی که شیخ علی کبیر هفت یا هشت سال داشت (حدود ۱۰۲۵ق). رک: بحار الانوار، ج ۱۰۶، ص ۷۴؛ الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج ۲، ص ۶۶۷ و ۷۰۳ و ۷۰۵-۷۰۶.
۵. الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج ۲، ص ۶۶۷. ظاهراً این آمار مربوط به نسخه‌هایی است که پس از انتقال به ایران در اختیار شیخ علی کبیر قرار گرفت. به همین دلیل است که بعضی از نسخه‌هایی که دستخط و تملک او را دارند زمانی متعلق به شهید بودند. نواده شهید به گفته خودش بر حفظ و حراست از باقیمانده کتابهای خاندانی‌اش حریص و مصرّ بود (همان جا، ص ۷۰۳). برای نمونه جلد هفتم مسالک الافهام (شامل کتاب قضا به بعد) به خط مؤلف را می‌توان نمونه آورد که اکنون در کتابخانه مرعشی (شماره ۱۲۴۷۰) نگهداری می‌شود. برگهای آغازین وانجامین این نسخه به مرور زمان از بین رفته و بخش باقیمانده هم رطوبت دیده است. هنگامی که این نسخه به دست شیخ علی کبیر رسید، او به خط خود برگهای ناقص نسخه را استنساخ و به آن الصاق کرد و نسخه را جانی دوباره بخشید (۲۷ برگ اول و ۱۱ برگ آخر. متأسفانه نسخه بعدتر دوباره صدمه دید و بار دیگر از انجام ناقص شد). شیخ علی کبیر در صفحه عنوان اشاره کرده که کتاب در تملکش قرار دارد و بخشهای نونویس به خط اوست: «کتبه الفقیر الی الله تعالی علی بن محمد بن الحسن بن مصنفه» (رؤیت نسخه). میرزا عبدالله افندی (ح ۱۱۳۰ق) نسخه اصل سه کتاب شهید، مسالک الافهام و الروضة البهیة و کتاب الدرایة همراه با فوائد دیگر ضمن یک مجموعه، را به خط خودش نزد فرزندان شیخ علی کبیر دیده بود. رک: الفوائد الطریفة، ص ۲۷۶-۲۷۷.
۶. درباره ابن‌عودی و اهمیت کتابش رک: «ابن العودی و کتاب بغیة المرید»، محمدکاظم رحمتی، میراث شهاب، زمستان ۱۳۹۲، ش ۷۴، ص ۹۱-۱۱۶.
۷. الدر المنثورمن المأثور وغیر المأثور، ج ۲، ص ۶۱۳.
۸. منیة المرید فی ادب المفید والمستفید، ص ۳۳۷-۳۶۲.
۹. برای یادداشتهای شهید روی نسخه خودش رک: بحار الانوار، ج ۱۰۸، ص ۱۳۳-۱۳۵. آنچه به عنوان نسخه شهید ثانی در بعضی از منابع و فهرستها معرفی شده در حقیقت رونویسی از نسخه اوست که در سده یازدهم هجری تحریر و با نسخه شهید مقابله و تصحیح شده است. برای شرح بیشتر این نکته رک: الصحیفة السجادیة الکاملة، نسخه برگردان دستخط ابراهیم بن علی کفعمی مورخ سنه ۸۶۷ هجری قمری، با مقدمه سید محمدحسین حکیم، تهران، بنیاد محقق طباطبایی و سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۴، ص ۵۵.
۱۰. بحار الانوار، ج ۱۰۸، ص ۱۳۵-۱۳۶.
۱۱. حسن بن علی بن عبدالنبی قطیفی خطی طائی در ۹۶۶ق نسخه شهید را در اختیار داشت و رونویسی از آن همراه با نقل تمامی یادداشتهایش برای ملا عبدالله شوشتری، استادش، تهیه کرد. برای مشخصات نسخه و متن یادداشتها رک: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱۵، ص ۴۲۳۰-۴۲۳۲.
۱۲. شهید در شرح حال خودنوشت خود رؤیای جالبی را درباره استنساخ کتاب کافی نقل کرده است. او در راه بازگشت از استانبول به عراق در شب دوشنبه ۵ روز باقیمانده از ماه شعبان ۹۵۲ق در شهر سیواس کلینی را در خواب دید و از او درخواست کرد نسخه اصل کتاب کافی را برای رونویسی در اختیارش بگذارد. کلینی نیز نسخه‌ای را می‌آورد که به قطع نصف ورق شامی با خط زیبای مشکول مصحح نوشته و سرفصلهایش طلانویسی شده بود. زیبایی نسخه به حدی بود که شهید در شگفت شد نسخه اصل خط مؤلف به این کیفیت نوشته شده باشد چه پیشتر گرفتار نسخه‌های بدخط کتاب کافی شده بود. کلینی نیز از کوتاهی کاتبان و بدنویسی آنها گله کرد. آن گاه به جستجوی خود ادامه داد تا چهار مجلد اصل کتاب کافی پیدا شد. این تفصیل در ذکر خواب و بیان خصوصیات نسخه‌ها بیانگر علاقه شهید و تبحر او در شناخت کتاب است. رک: الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج ۲، ص ۶۴۰-۶۴۱.
۱۳. مانند نسخه شماره ۲۶۸ کتابخانه آیت الله مرعشی که بلاغ مقابله شهید را در اوائل جمادی الآخر ۹۵۴ق دارد. رک: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ج ۱، ص ۲۹۹. و نیز این نسخه‌ها که با نسخه او مقابله و تصحیح شده و بعضی از آنها صورت انها و بلاغ شهید را هم نقل کرده‌اند: شماره ۱۶۸۲۰ و ۲۵۲۸۸ و ۲۵۷۸۳ کتابخانه آستان قدس، ش ۶۶۴۹ و ۱۰۵۱۹ دانشگاه تهران، شماره ۵۷ – ب دانشکده حقوق تهران، شماره ۴۳ دانشکده الهیات تهران، شماره ۶۶۵۷ کتابخانه گلپایگانی، شماره ۵۳۱۱ کتابخانه مرعشی، شماره ۷۱۴ کتابخانه ملی، شماره ۱۳۱۲ کتابخانه مجلس به خط شیخ حر عاملی که اشاره کرده این نسخه با صحیحترین نسخه کافی که همان نسخه تصحیح‌شده شهید ثانی باشد، مقابله شده است.
۱۴. نسخه اصل مجموعه ابن‌قاسم عیناثی در کتابخانه گلپایگانی قم نگهداری می‌شود. رک: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت‌الله العظمی گلپایگانی، ج ۷، ص ۳۹۴۳-۳۹۴۴ و ۴۵۸۵-۴۵۸۶ و ۴۵۹۳ و ج ۶، ص ۳۳۴۰ و ج ۲، ص ۵۶۸-۵۶۹.
۱۵. بحار الانوار، ج ۷۲، ص ۳۶۶ (ووجدت فی کرّاس بخط الشهید الثانی). شیخ حسن صاحب معالم الاصول نیز ضمن اجازه کبیره خود بخشی از اجازه ابن‌طولون به پدرش را از یکی از مجموعه‌های او نقل کرده است. رک: همان جا، ج ۱۰۶، ص ۷۴-۷۸.
۱۶. این دو کتاب پیشتر در یک مجلد بوده‌اند و اندازه اوراق و تعداد سطرها و نوع کاغذ هر دو کتاب مؤید این مطلب است اما بعداً آنها را از هم جدا کردند و اکنون به صورت دو پاره به شماره‌های ۱۸۱۶ و ۱۸۱۷ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. رک: فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۸، ص ۴۰۸-۴۱۱. تصویری از انجامه رساله دوم در ریحانة الادب، ج ۳، ص ۲۸۱ منتشر شده است.
۱۷. الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج ۲، ص ۶۲۲-۶۲۳.
۱۸. همان جا، ج ۲، ص ۶۲۸.
۱۹. برای اسامی اساتید و کتابهایی که شهید در مصر خواند رک: همان، ص ۶۲۳-۶۲۸.
۲۰. همان، ص ۶۵۳.
۲۱. بنا بر شرح حال خودنوشت شهید او در قاهره این کتاب را نزد ملا حسین جرجانی به درس خوانده بود (الدر المأثور من المأثور وغیر المأثور‌، ج ۲، ص ۶۲۴). با توجه به کتابت این نسخه به دست حسین بن عبدالصمد، نمی‌توان فرض کرد شهید و او هر دو در این درس حاضر می‌شده‌اند؟
۲۲. کتابخانه مجلس سنا، شماره ۲۱۱. این نسخه بعداً در تملک شیخ بهایی قرار گرفت و او نیز نسخه را وقف کرد. رک: فهرست کتابهای خطی کتابخانه مجلس سنا، ج ۱، ص ۹۸.
۲۳. کتابخانه شهید دستغیب شیراز، شماره ۳۷۰. رک: فهرست کتب خطی کتابخانه ملی فارس، ج ۱، ص ۳۴۷- ۳۵۰ (بدون ذکر نام کاتب نسخه)؛ فهرست نسخه‌های عکسی مرکز احیاء میراث اسلامی، ج ۵، ص ۸۰-۸۳ (در هر دو فهرست شهید ثانی به اشتباه مؤلف ربع المجیب دانسته شده است)؛ شهید ثانی پژوهشی در زندگی کارنامه علمی و روزگار او، ص ۷۱۰ (تصویر دو رساله آخر این نسخه به لطف محمدکاظم رحمتی به دست من رسید).
۲۴. کشف الظنون، ج ۲، ص ۱۰۶۳.
۲۵. الدر المأثور من المأثور وغیر المأثور‌، ج ۲، ص ۶۲۴.
۲۶. طلّوسه روستایی در جبل عامل که جدّ شهید اهل آن جا بود.
۲۷. مقایسه کنید با منیة المرید فی ادب المفید والمستفید، ص ۳۵۳.
۲۸. همان، ص ۳۶۱-۳۶۲.
۲۹. مانند روایتی از امام صادق (ع) به نقل از خط شهید اول در صفحه عنوان و تاریخ تولد و درگذشت تنی چند از علمای جبل عامل بین دو رساله (برگ ۱۲۰پ) نسخه شماره ۸۱۷۲ کتابخانه مجلس (تصویر صفحه اخیر در فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج ۱/۲۷، ص ۵۶۰ منتشر شده است) و نقل گفته‌ای از سید مرتضی و رد آن در آغاز مجموعه ۱۲۷۵۲ کتابخانه مرعشی.
۳۰. جالب است بدانیم برای نسخه شرایع الاسلام کتابخانه مسجد گوهرشاد مشهد (شماره ۸۷۶) اتفاقی برعکس افتاده است. ورق آخر آن نسخه شامل صورت اجازه شهید ثانی بوده که از نسخه سرقت شده است. رک: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد، ج ۳، ص ۱۱۸۱-۱۱۸۲.
۳۱. برای متن آن رک: رسائل الشهید الثانی، ج ۲، ص ۱۱۴۸-۱۱۵۰.
۳۲. به نوشته ابن‌عودی در بغیة المرید سال ۹۵۵ پایان روزگار امنیت و آسایش شهید و آغاز هنگامه خطر و بلایای او بود. الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج ۲، ص ۶۴۵.
۳۳. شهید در پایان کتاب این گونه نوشته است: «وفرغ من تسويده مؤلفه الفقير إلى عفو الله ورحمته ... على ضيق المجال، وتراكم الأهوال الموجبة لتشويش البال خاتمة ليلة السبت وهي الحادية والعشرون من شهر جمادى الأولى سنة سبع وخمسين وتسعمائة من الهجرة النبوية حامدا مصليا». الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج ۱۰، ص ۳۲۹. نسخه اصل دستخط شهید از بخش آخر الروضة البهیة (شامل کتاب اقرار تا دیات) جزو مجموعه اهدایی سید محمد مشکات به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران (ش ۷۰۹) است و همین انجامه را در آخرش دارد. رک: فهرست کتابخانه اهدائی آقای سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، ج ۵، ص ۱۹۰۸- ۱۹۱۴.
۳۴. زمان سفر محمود لاهیجانی به جبل عامل دقیقاٌ مشخص نیست اما او در غره رجب ۹۵۳ق رونویسی از اجازه بلند شهید به حسین بن عبدالصمد عاملی تهیه کرد و شهید نیز در نوشته‌ای همان اجازه را به وی داد (بحار الانوار، ج ۱۰۵، ص ۱۷۲). این اجازه نشان می‌دهد لاهیجانی در آن تاریخ به مراتب مهم علمی رسیده بوده است.
۳۵. او تنها کتاب الرعایة فی علم الدرایة شهید را بر او خواند اما اجازه‌ای عام از او گرفت. رک: رسائل الشهید الثانی، ج ۲، ص ۱۱۵۷-۱۱۵۸.
۳۶. از بعضی نقلهای شهید ثانی بر می‌آید که او نسخه اصل رساله نفلیه به خط مؤلف را در اختیار داشته است؛ مانند تکرار عبارت «کذا بخط المصنف» در چند جای متن. رک: الفوائد الملیة فی شرح النفلیة، ص ۶۹، ۸۵، ۹۲، ۱۲۵، ۱۲۶، ۲۰۶، ۲۲۶.
۳۷. برای نوشته شهید درباره خصوصیات کتابتی مسوده‌های مصنفان رک: منیة المرید فی ادب المفید والمستفید، ص ۳۴۹.
۳۸. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج ۱/۲۷، ص ۳۱۵-۳۱۷.
۳۹. الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج ۲، ص ۶۴۵.
۴۰. الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج ۲، ص ۶۴۷. همچنین رک: متون و پژوهشهای تاریخی (مقالاتی درباره تاریخ اسلام و تشیع)، ص ۲۵-۲۶. برای توصیه‌های خود شهید ثانی درباره مزجی‌‌نویسی رک: منیة المرید فی ادب المفید والمستفید، ص ۳۶۲.
۴۱. تاریخ پنجشنبه ۱۵ صفر ۹۵۵ق هم که در نسخه چاپی ذکر شده نقل خطای کاتبان است و در بقیه نسخه‌های کتاب تاریخ ختم تألیف به همان صورت درستی که گفته شد، ثبت شده است. رک: چاپ دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ش، ص ۳۲۸.
۴۲. الدر المنثور من المأثور وغیر المأثور، ج ۲، ص ۶۶۷. به سرعت شهید در تحریر و استنساخ، در روایت جعلی و خدشه‌دار منقول شیخ حر عاملی در مورد شهادت شهید ثانی نیز اشارتی شده است. در آن جا گفته شده شهید در ایام نگارش الروضة البهیة معمولا روزی یک کراسه از کتاب خود را می‌نوشت به طوری که تألیف آن را در شش ماه و شش روز به انجام رسانید. برای این روایت و نقد و بررسی آن رک: شهید ثانی: پژوهشی در زندگی کارنامه علمی و روزگار او، ص ۲۳۰ و ۲۳۵ و به طور کلی ص ۲۲۹-۲۴۴؛ شناخت‌نامه شهیدین: محمد بن مکی عاملی و زین‌الدین بن علی عاملی، ص ۴۷۰-۴۷۲.
۴۳. برای مشخصات و تصاویری از این نسخه رک: فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه بزرگ حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی، ج ۳۲، ص ۴۰۷-۴۱۳ و ۱۱۱۰-۱۱۱۳.
۴۴. در فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه بزرگ حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی، ج ۳۲، ص ۴۰۷-۴۱۳ به اشتباه تاریخ تألیف هر رساله را به عنوان تاریخ کتابت آن در نظر گرفته‌اند.
۴۵. آن گونه که در فهرست کتابخانه نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج ۱/۲۷، ص ۳۱۶ نوشته‌اند.
۴۶. همان جا.
۴۷. به همین دلیل درباره انتساب خط مجموعه آستانه حضرت عبدالعظیم هم نمی‌توان به صرف تقدم و تأخر رساله‌ها و ناسازگاری آنها با زمان تألیف و تغییر آرای شهید قضاوت کرد (شهید ثانی: پژوهشی در زندگی کارنامه علمی و روزگار او، ص ۵۸۶-۵۸۷ و ۷۲۶). تنها مقایسه آن نسخه با دستخطهای مسلّم شهید برای نشان‌دادن عدم انتسابش به شهید کافی است.
۴۸. کتابخانه مرعشی، ش ۳/۱۱۲۶. فهرست نسخه‌های کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ج ۳، ص ۲۹۸-۲۹۹ و تصویر آن در انتهای کتاب؛ رسائل الشهید الثانی، ج ۲، ص ۱۱۶۹.
۴۹. برای شرح حال و فهرست آثار او رک: تراجم الرجال، ج ۴، ص ۵۲-۵۴؛ نقباء البشر، ج ۵، ص ۲۸۲۶-۲۸۲۷؛ معجم طبقات المتکلمین، ج ۵، ص ۵۱۴-۵۱۵؛ مکارم الآثار، ج ۴، ص ۱۳۷۹-۱۳۸۰؛ مقدمه روح الاسلام والایمان فی معرفة الامام وتفضیله علی القرآن، ص ۲۶-۲۸.و همچنین برای شرح حال خودنوشتش رک: گنجینه خطوط علما و دانشمندان، ج ۱، ص ۹۱۱-۹۱۲؛ علامه محدث نوری، ص ۳۱-۴۷.
۵۰. روح الاسلام والایمان فی معرفة الامام وتفضیله علی القرآن، ص ۱۱۷
۵۱. برای تعداد کمی از نسخه‌های در تملک او رک: فنخا، ج ۴۴، ص ۱۱۸۸.
۵۲. امل الآمل، ج ۱، ص ۱۸۴ (ذیل نام السید محمد بن ناصرالدین العاملی الکرکی).
۵۳. فهرست دستنویس سید عبدالعزیز طباطبایی از نسخه‌های این کتابخانه.
۵۴. توجه به بلاغهای مقابله شهید در فهرستنویسی مغفول مانده است. همچنین در هر دو ویرایش فهرست تاریخ کتابت به اشتباه ۷۵۷ قید شده است. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج ۴، ص ۱۴۱-۱۴۲ ویرایش اول و ص ۱۸۳ و ۴۲۹ ویرایش دوم.
۵۵. فهرست نسخه‌های خطی مرکز احیاء میراث اسلامی، ج ۴، ص ۲۶۰-۲۶۲. این نسخه پیشتر در کتابخانه خاندان نورالدین هاشمی در شیراز نگهداری می‌شد. نشریه نسخه‌های خطی، ج ۵، ص ۲۸۷.
۵۶. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه وزیری یزد، ج ۱، ص ۴۰.
۵۷. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌های رشت و همدان، ج ۳، ص ۱۳۳۵.
۵۸. فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، ج ۱، ص ۱۸۴.
۵۹. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌های قائن، ص ۴۴.
۶۰. فهرست نسخه‌های خطی اهدایی حضرت آیة الله العظمی خامنه‌ای، ج ۲، ص ۲۲۶.
۶۱. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ج ۱۹، ص ۲۵۳.
۶۲. همان، ج ۲۰، ص ۲۵۰.
۶۳. فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، ج ۱، ص ۵۵۹-۵۶۰.
۶۴. تکملة طبقات اعلام الشیعة، ص۲۷۴؛ مقدمه قرب الاسناد، تحقیق و نشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، ۱۴۱۳ق، ص ۲۸ و ۳۱-۳۳.
۶۵. رؤیت نسخه؛ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ج ۲۴، ص ۱۶۶-۱۶۷.
۶۶. همان، ج ۱۰، ص ۱۹۸-۱۹۹.
۶۷. فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک، ج ۱، ص ۳۶.
۶۸. «المخطوطات العربیة فی العراق»، ص ۲۴۰ (در آنجا تاریخ کتابت به اشتباه ۷۸۲ق قید شده است).
۶۹. فهرست دستنویس سید عبدالعزیز طباطبایی از نسخه‌های این کتابخانه؛ طبقات اعلام الشیعة، قرن دهم، ص ۲۲۷.
۷۰. او تنها کتاب تجارت و کتاب نکاح و بخشی از کتاب طلاق نسخه را نوشته و اصل نسخه در ۹۹۱-۹۹۲ق به خط فخرالدین احمد بن محمد شیرازی نوشته شده است. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ج ۱۹، ص ۷۰۸-۷۰۹.
۷۱. برای اطمینان این نسخه را با دیگر نسخه‌های خط او سنجیدم و کاملا آن را مطابق دیگر خطوطش دیدم. در پایان نسخه طغرای شیخ بهایی آمده که در اصالت آن تردید دارم و احتمالا بعدا به نسخه افزوده شده است. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج ۴۲، ص ۲۱۹-۲۲۰.
۷۲. حدس می‌زنم با بررسی دقیق بقیه نسخه‌هایی که تا زمان درگذشت شهید ثانی (۹۶۵ق) کتابت شده، به نسخه‌های دیگری بر بخوریم که احمد بن محمد حلی آنها را نزد شهید خوانده باشد.
۷۳. برای معرفی مفصل این نسخه و همچنین درباره شخصیت او رک: «نمونه‌ای موردی از تقیه عالمی امامی در دمشق قرن دهم با ادعای پیروی از مذهب فقهی شافعی»، دون استوارت، ترجمه محمدکاظم رحمتی، میراث شهاب، ش ۸۶، زمستان ۱۳۹۵ش، ص ۹۵-۱۲۴.
۷۴. «شرحی درباره نسخه الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة کتابت شده در زمان حیات شهید ثانی با یادداشتهای او»، نوشته جلال‌الدین همایی، به اهتمام رسول جعفریان، در جشن نامه آیت الله ابراهیم امینی، رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، ۱۳۹۴ش، ص ۹۶۵-۹۷۸.
۷۵. برای شرح حال او (۱۰۵۶-۱۰۷۸ق) به قلم پدرش رک: الدر المأثور من المأثور وغیر المأثور، ج ۲، ص ۷۱۰-۷۱۴. در همین شرح حال علی کبیر اشاره کرده است که فرزندش شرح لمعه را نزد او خوانده است (ص ۷۱۲).
حاشیة حاشیة الشریف الجرجانی علی تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الرسالة الشمسیة، تألیف ملا قره داود، کتابت شهید ثانی در شنبه ۱۳ ذیحجه ۹۴۲ق، کتابخانه ملی ایران، ش ۲۰۰۹۰، برگ ۱۱۴ر.
شرح رسالة اثبات جوهر المفارق، تألیف دوانی، مورخ ۹۴۲، همان نسخه، برگ ۱۲۹ر.
اجازه شهید ثانی به محمد بن جلال‌الدین احمد مشهور به ولی، سه‌شنبه اواخر رجب ۹۵۷ق، کتابخانه ملی ایران، ش ۳۷۲۷۰.
متن النفلیة شهید اول، حواشی مشتمل بر پیش‌نویس الفوائد الملیة لشرح الرسالة النفلیة، به خط شهید ثانی، ۱۱ صفر ۹۵۵ق، کتابخانه ملی ایران، ش ۳۹۱۳۶. برگ ۱پ.
همان نسخه، امضای شهید ثانی در پایان کتاب، برگ ۷۰ر.
الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، به خط محمد بن احمد بن ناصرالدین علوی حلی، ۹۵۷ق، با انهای شهید ثانی در یکشنبه ۳ جمادی الاول ۹۵۸ق، کتابخانه ملی ایران، ش ۲۰۱۷۲، برگ ۱۵۸پ (پایان جلد اول).
همان نسخه، با بلاغ قرائت شهید ثانی در حاشیه صفحه، برگ ۱۴۳ر.