روز پنجشنبه ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۳، بنیاد محقق طباطبائی میزبان دهمین مجلس از «مجالس اهل کتاب» بود. در این نشست که در تالار میرزا عبدالله افندی برگزار شد، دکتر مهدی سلیمانی آشتیانی به ایراد سخنرانی با عنوان «عالمان بحرین و حدیث امامیه» پرداختند. پیش از سخنرانی ایشان، جناب آقای سید علی طباطبائی، رئیس بنیاد، به معرفی دکتر آشتیانی و آثار ایشان پرداختند.

معرفی سخنران توسط سید علی طباطبائی یزدی
ریاست بنیاد در ابتدا ضمن خوش‌آمدگویی به حضار و پژوهشگران، دکتر مهدی سلیمانی آشتیانی را چهره‌ای شناخته‌شده در حوزه علوم حدیث معرفی کردند که سال‌هاست با بنیاد همکاری داشته و از مراتب علمی و اخلاقی والایی برخوردارند. ایشان به معرفی سوابق علمی دکتر آشتیانی پرداختند:
• متولد ۱۳۵۳ در شهر آشتیان.
• تحصیلات حوزوی در قم.
• کارشناسی ارشد در رشته قرآن و حدیث از دانشگاه قرآن و حدیث.
• دکتری شیعه‌شناسی از دانشگاه ادیان و مذاهب.
• عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث و مدیر گروه احیاء و تصحیح متون.
در ادامه به برخی از آثار و تألیفات و تصحیحات متعدد دکتر آشتیانی اشاره شد، از جمله:
• تصحیح کتاب «ضیاء الشهاب» اثر قطب راوندی که موفق به دریافت دو جایزه، از جمله کتاب سال حوزه علمیه شد.
• تصحیح «جواهر الغوالي شرح عوالي اللئالي» اثر سید نعمة الله جزائری در پنج جلد.
• تصحیح «ربیع الأسابیع» علامه مجلسی.
• نگارش مدخل‌های متعدد در دانشنامه‌ها و کتب تراجم.
• آقای طباطبائی همچنین به پروژه عظیم در دست اقدام دکتر آشتیانی، یعنی تصحیح مفصل نهج‌البلاغه در مؤسسه دارالحدیث اشاره کردند که ایشان مدیریت آن را بر عهده دارند و ابراز امیدواری کردند که این اثر، نسخه‌ای ماندگار و مرجع از نهج‌البلاغه باشد. در پایان، ایشان سخن را به دکتر آشتیانی سپردند تا درباره «تاریخ حدیث امامیه در بحرین» که محصول کتاب اخیر ایشان نیز هست، به تفصیل سخن بگویند.

سخنرانی دکتر مهدی سلیمانی آشتیانی: عالمان بحرین و حدیث امامیه
دکتر سلیمانی آشتیانی سخنان خود را با نام خدا و تشکر از بنیاد محقق طباطبائی و آقایان سید علی و سید محمد طباطبائی و یادی از مرحوم آیت‌الله سید عبدالعزیز طباطبائی، بنیانگذار فقید بنیاد، آغاز کردند. ایشان بحث خود را در چهار بخش اصلی تنظیم کرده بودند:

مقدمات و تعریف مرکز حدیثی
دکتر آشتیانی ابتدا به تعریف «مرکز حدیثی» پرداختند. مرکز حدیثی به یک حوزه جغرافیایی اطلاق می‌شود که با مطالعه آن، یک مکتب فکری یا حوزه علمی مشخص در آن قابل ردیابی است. از شاخصه‌های یک مرکز حدیثی می‌توان به حضور راویان و محدثان برجسته، تألیف آثار مهم منسوب به آن منطقه، شکل‌گیری اندیشه تأثیرگذار و وجود مدارس و حلقه‌های درسی اشاره کرد. ایشان نمونه‌هایی از مراکز حدیثی اهل سنت (مانند دمشق، قرطبه، خراسان و ری) و شیعه (مانند مدینه، کوفه، بغداد، قم، خراسان و در دوره‌های بعد حله، اصفهان و بحرین و نجف) را برشمردند.

بحرین تاریخی و ورود اسلام
ایشان تأکید کردند که منظور از «بحرین» در این بحث، بحرین تاریخی و قدیم است که شامل سواحل جنوبی خلیج فارس از بصره تا عمان، و دربرگیرنده مناطقی چون کویت، احساء، قطیف، قطر و بحرین کنونی بوده است.
سخنران به دوران قرامطه در بحرین و گزارش ناصرخسرو از این منطقه اشاره کردند. سپس به دولت «عیونی» پرداختند که اولین دولت مستقل شیعی در بحرین محسوب می‌شود. شواهد شیعی بودن این دولت شامل سکه‌های ضرب شده با ذکر «علی ولی الله»، کتیبه‌های مسجد الخمیس با اسامی چهارده معصوم(ع) و اشعار ابن مقرب عیونی (شاعر دربار) در مدح اهل بیت(ع) و واقعه غدیر است. این امر، نظریه جدید بودن تشیع در بحرین (مثلاً از دوران صفویه) را به چالش می‌کشد.
ورود اسلام به بحرین از طریق هیئت اعزامی قبیله عبدالقیس به مدینه و ملاقات با پیامبر(ص) صورت گرفت. «منقذ بن حبان» از بحرین اولین کسی بود که با پیام اسلام آشنا شد و نامه‌ای از پیامبر(ص) برای قوم خود آورد. دکتر آشتیانی، منقذ بن حبان را اولین محدث بحرین و نامه پیامبر(ص) را اولین سند حدیثی این منطقه دانستند. اهمیت قبیله عبدالقیس در این است که عمدتاً در بحرین متمرکز بودند و لذا راویان منسوب به این قبیله (عبدی) را می‌توان بحرینی دانست.

عالمان و راویان بحرینی
دکتر آشتیانی به شناسایی حدود ۴۰ نفر از صحابه پیامبر(ص) از بحرین (عمدتاً از قبیله عبدالقیس) اشاره کردند. در دوران امیرالمؤمنین(ع)، شخصیت‌های برجسته‌ای چون صعصعة بن صوحان عبدی و برادرانش (سیحان و زید که در صفین شهید شدند) و رشید هجری از یاران امام بودند. در دوران سایر ائمه(ع) نیز راویان بزرگی چون ابان بن ابی عیاش (راوی کتاب سلیم)، ابراهیم بن نعیم عبدی، ابوالصباح کنانی، عمر بن اذینه، معاویة بن عمار دهنی و عبدالله بن ابی یعفور عبدی از این منطقه برخاستند. ایشان متذکر شدند که حدود ۱۲۰ راوی بحرینی با بیش از ۷۰۰۰ روایت را شناسایی کرده‌اند که بخش قابل توجهی از میراث حدیثی شیعه را تشکیل می‌دهد.
همچنین به ارتباط وثیق بحرینی‌ها با کوفه اشاره کردند، از جمله وجود مسجد عبدالقیس در کوفه (احتمالاً همان مسجد سهله) و نقش حکیم بن جبله عبدی در حوادث دوران خلافت عثمان.

دوران محدثین و جریان‌های فکری
از دوران پس از غیبت تا حدود قرن ۱۳ هجری، ۱۷۴ محدث بحرینی شناسایی شده‌اند. اولین آنها «علام بحرانی» (متوفی ۳۰۸ ق) و آخرین آنها علی بن عبدالله بحرانی سترِی (متوفی ۱۳۱۸ ق) هستند. در این دوره، مدارسی نیز در بحرین وجود داشته، چنانکه ابن میثم بحرانی (متوفی ۶۷۲ ق) از خواجه نصیرالدین طوسی برای مدرسه خود طلب کمک کرده بود.
در بررسی جریان‌های فکری، دکتر آشتیانی به دو رویکرد کلی «عقل‌گرایان» و «نص‌گرایان» اشاره کردند. ایشان به‌طور خاص به شخصیت «ابن ابی جمهور احسائی» پرداختند که برخلاف تصور رایج که او را از پیشگامان اخبارگری می‌دانند، با بررسی سایر آثار او (غیر از عوالی اللئالی) مانند «مُجلی مرآة المنجی» می‌توان گرایشات قوی عرفانی، فلسفی و عقل‌گرایانه (متأثر از علامه حلی و ابن سینا) را در وی مشاهده کرد. ابن ابی جمهور به حجیت ظواهر قرآن، اعتبار عقل، اجتهاد و تقسیم چهارگانه حدیث اعتقاد داشته و اسانید و اجازات خود را در ابتدای «عوالی» ذکر کرده است. ورود روایات اهل سنت در «عوالی» نیز می‌تواند بر مبنای اهتمام به احادیث مشترک فریقین باشد.
دکتر آشتیانی معتقدند اخبارگری در بحرین، پدیده‌ای متأخر و احتمالاً متأثر از جریان اخبارگری در ایران (از طریق استرآبادی به اصفهان، سپس شیراز و از آنجا به بحرین) بوده است. اکثر عالمان متقدم بحرین، عقل‌گرا و اصولی بوده‌اند.
دکتر سلیمانی آشتیانی در پایان سخنان خود، با قرائت حدیثی از امیرالمؤمنین(ع) درباره لزوم تأسی به پیامبر اکرم(ص)، به بحث خود خاتمه دادند. این سخنرانی با طرح پرسش‌هایی از سوی حضار و پاسخ‌های سخنران محترم ادامه یافت.