روز پنجشنبه ۲۴ خرداد ماه ۱۴۰۳، بنیاد محقق طباطبائی میزبان سخنرانی جناب آقای دکتر حبیب راثی تهرانی، پژوهشگر و مصحح متون، با موضوع معرفی و بررسی کتاب سه چکامه ولائی (اشعار شیعی ابی تمام طائی) بود. این جلسه با حضور جمعی از اساتید، پژوهشگران و علاقه‌مندان به ادبیات و تاریخ اسلام برگزار گردید.
موضوع اصلی این نشست، معرفی و بررسی شخصیت و آثار ابی‌تمام حبیب بن اوس طائی، از شاعران بزرگ عرب، و به‌طور خاص، تحقیق صورت گرفته در مورد قصائد شیعی وی بود که در کتاب سه چکامه ولائی گردآوری و تصحیح شده است. دکتر راثی تهرانی اشاره کردند که اشعار شیعی ابی‌تمام تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته و گاه دچار تحریف و غفلت شده است.
ایشان سخنرانی خود را در دو بخش اصلی ارائه دادند:
1. بخش اول: معرفی شخصیت ابی‌تمام، جایگاه او در فرهنگ و شعر و ادب عربی، و نظر بزرگان درباره وی.
2. بخش دوم: تمرکز بر کتاب سه چکامه ولائی و بُعد شیعی اشعار این شاعر بزرگ.

بخش اول: ابی‌تمام طائی؛ زندگی، جایگاه و نظرات بزرگان
• زندگی‌نامه مختصر: ابی‌تمام در سال ۱۸۹ هجری در روستای جاسم دمشق متولد شد و در سال ۲۳۱ هجری در موصل وفات یافت. مقبره وی در موصل توسط داعش تخریب و پس از آن مجسمه‌ای از او در آن شهر نصب گردید. او پس از سفر به مصر و آشنایی با ادب عربی، به حمص رفت و تحت تأثیر دیک‌الجن حمصی، شاعر شیعی، به تشیع گرایش پیدا کرد. وی در دستگاه خلفایی چون مأمون و معتصم نیز حضور داشت.
• جایگاه در شعر عربی: ابی‌تمام، به همراه بحتری و متنبی، سه شاعر بزرگ دوران عباسی محسوب می‌شوند و جایگاهی نظیر حافظ، سعدی و مولوی در ادبیات فارسی دارند. ابن اثیر جزری او را «خداوندگار معانی و صیقل‌دهنده عقول و اذهان» خوانده است. متنبی نیز او را استاد تمام شاعران پس از خود دانسته و گفته است که برای ادیب، نشناختن شعر ابی‌تمام جایز نیست. ابن معتز عباسی نیز اشاره کرده که اگر کسی بخواهد نمونه‌ای از شاهکارهای مطلع قصائد او را بنویسد، خود کتابی خواهد شد، زیرا بسیاری از مطالع قصائد او به مَثَل سایر تبدیل شده‌اند.
• نظر دیگر بزرگان: جارالله زمخشری، با وجود استشهاد معمولش به شعر جاهلی، شعر ابی‌تمام را نیز به دلیل قوت لغوی، هم‌سنگ روایات پیشینیان می‌دانست. بحتری، شاگرد ابی‌تمام، همواره خود را پیرو استاد می‌دانست. ابوالحسن نوبختی از قول بحتری نقل می‌کند که «عقل و ادب ابی‌تمام برتر از شعرش بود.» خلیل مردم بیک، رئیس وقت مجمع علمی عربی دمشق، ابی‌تمام را به اوج رساننده شعر از راهی دشوار توصیف کرده که اشاره به زبان پیچیده و نوآورانه او دارد.
• سبک و زبان ابی‌تمام: دکتر راثی تهرانی یکی از دلایل اصلی تحقیق بر روی اشعار ابی‌تمام را دشواری زبان و سبک او دانستند. استفاده از لغات غریب و معانی دور از ذهن، فهم شعر او را، حتی برای عرب‌زبانان، نیازمند شرح و توضیح می‌کند، شبیه به شعر خاقانی در ادب فارسی.
• ابی‌تمام در ایران: بخشی از زندگی و آثار ابی‌تمام متأثر از سفر او به ایران است. او از مسیر جنوب ایران وارد شده و به سمنان، خراسان، فارس، قزوین، آذربایجان و همدان سفر کرده است. اشعار معروفی در قومس (سمنان) در مدح عبدالله بن طاهر و همچنین در نیشابور (ابرشهر) سروده است. در فارس نیز قصیده‌ای چنان زیبا سرود که والی آن دیار ده هزار درهم به او صله داد. حکایت تیزهوشی (فِطانت) او در برابر نقد ابویوسف کندی فیلسوف نیز مشهور است که پس از ایراد کندی به تشبیه خلیفه به افراد عادی عرب، ابی‌تمام با بداهه‌سرایی و استناد به تشبیه نور الهی به مشکات و نبراس در قرآن، پاسخ او را داد و کندی پیش‌بینی کرد که این شاعر به دلیل ذکاوت بسیار، جوان‌مرگ خواهد شد.

بخش دوم: معرفی کتاب سه چکامه ولائی و اشعار شیعی ابی‌تمام
این کتاب که توسط دکتر راثی تهرانی تحقیق و تصحیح شده، شامل سه قصیده اصلی از ابی‌تمام با مضامین شیعی است:
1. قصیده غدیریه (رائیه): این قصیده ۷۴ بیتی که در نسخ کهن دیوان ابی‌تمام موجود بوده، در چاپ‌های جدید حذف یا تحریف شده است. در این قصیده به فضائل امیرالمؤمنین(ع) در جنگ‌ها، واقعه غدیر خم، سقیفه، شهادت امام علی و حسنین (ع)، جنگ جمل، صفین، نهروان و تصریح شاعر به مذهب شیعه امامیه و محبت اهل بیت(ع) و حضرت زهرا (س) پرداخته شده است. دکتر راثی تهرانی به ۱۵ نسخه خطی که برای تصحیح این قصیده مورد استفاده قرار گرفته اشاره کردند (از جمله نسخه‌های حسین چلبی، اسعد افندی، فاتح، رباط مراکش، جمعه الماجد و غیره) و نمونه‌هایی از تحریفات عمدی در چاپ‌های مختلف را نشان دادند، مانند تبدیل "بَزِّهم" (غارتگری آنها) به "بِرِّهم" (نیکی آنها) که معنا را کاملاً معکوس می‌کند، و همچنین حذف ابیات مربوط به غدیر.
2. قصیده میمیه امامیه: این قصیده که در آن ابی‌تمام ائمه اطهار (ع) را تا امام جواد (ع) نام می‌برد (زیرا در زمان ایشان وفات یافته)، در دیوان‌های چاپی موجود نبوده است. دکتر راثی تهرانی اشاره کردند که علمای رجال شیعه مانند نجاشی و ابن غضائری، ابی‌تمام را امامی مذهب دانسته و به این قصیده اشاره کرده‌اند. جاحظ نیز او را از رؤسای رافضه خوانده است. این قصیده در ۷ نسخه خطی مورد بررسی، یافت شده است.
3. قصیده سوم (۱۳ بیتی): این قصیده در مدح بنی‌هاشم و هجو بنی‌امیه سروده شده و تنها در نسخه خطی کتابخانه فاتح استانبول یافت شده است.
نشانه‌های دیگر تشیع ابی‌تمام: دکتر راثی تهرانی به شواهد دیگری از تشیع ابی‌تمام در اشعارش اشاره کردند، از جمله:

دیوان الحماسه:
بخش مهمی از میراث ابی‌تمام، کتاب دیوان الحماسة است که در دوران اقامت اجباری او در همدان (به دلیل بارش برف سنگین) و با استفاده از کتابخانه غنی ابوالوفاء بن سلمه تألیف شد. این کتاب که گزیده‌ای از اشعار جاهلی و شاعران پیش از اوست، یکی از بزرگترین آثار ادبی جهان عرب محسوب می‌شود و شروح بسیاری بر آن نوشته شده است، از جمله شروح خطیب تبریزی، ابن جنی، ابوالعلای معری، جوالیقی، اعلم شنتری، مرزوقی و رافعی. این کتاب هنوز هم در دانشگاه‌های عربی تدریس می‌شود.
سخنان استاد شفیعی کدکنی:
دکتر راثی تهرانی در بخشی از سخنان خود، به نظر استاد محمدرضا شفیعی کدکنی درباره ابی‌تمام اشاره کرده و کلیپ صوتی کوتاهی از ایشان پخش نمودند. استاد کدکنی در این کلیپ، ابی‌تمام را شاعری عظیم‌الشأن و رقیب متنبی دانسته و بیان می‌کنند که گرچه شعر متنبی برای عموم جذاب‌تر است، اما در نگاه دقیق و عالمانه، ابی‌تمام به دلیل خلاقیت بیشتر، به ذوق مدرن نزدیک‌تر است و اگر مجبور به انتخاب باشند، ابی‌تمام را برمی‌گزینند.

دکتر راثی تهرانی در پایان، با اشاره به داستان تألیف کتاب سه چکامه ولائی که در مقدمه آن با عنوان «داستان یک تألیف» آمده است، از توجه و حوصله حضار تشکر کردند. این سخنرانی، با ارائه مستندات و تحلیل‌های دقیق، نوری تازه بر جنبه‌های مغفول مانده از شخصیت و اشعار شیعی ابی‌تمام طائی تاباند و اهمیت بازخوانی و تصحیح انتقادی آثار این شاعر بزرگ را بیش از پیش روشن ساخت.