صفحه اصلی
/
کنفرانس‌ها
/
/
کامیابی‌ها و ناکامی‌های حزین
کامیابی‌ها و ناکامی‌های حزین
مجالس کاتبان (۱۵)
در تاریخ پنجشنبه، ۲۹ آذرماه ۱۴۰۳ هجری شمسی، بنیاد محقق طباطبائی میزبان پانزدهمین نشست از «مجالس کاتبان» بود. این برنامه که در تالار میرزا عبدالله افندی برگزار شد، به سخنرانی جناب آقای دکتر هومن یوسفدهی، پژوهشگر برجسته و رئیس اداره نسخ خطی کتابخانه ملی ایران، با عنوان «کامیابی‌ها و ناکامی‌های حزین» اختصاص داشت.
معرفی سخنران توسط ریاست بنیاد محقق طباطبائی
در ابتدای این نشست، جناب آقای سید علی طباطبائی، رئیس بنیاد ، ضمن خوش‌آمدگویی به حضار، به معرفی سخنران پرداختند. ایشان دکتر هومن یوسفدهی را از مفاخر گیلان و ایران، و از فرهنگ‌بانان این سرزمین برشمردند که آثار متعددی در حوزه تاریخ و ادبیات، به‌ویژه با تمرکز بر گیلان، مفاخر، علما و رجال سیاسی و فرهنگی آن به رشته تحریر درآورده‌اند. ایشان اشاره کردند که دکتر یوسفدهی، متولد ۱۳۴۹ شمسی، دارای دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه دهلی هندوستان بوده و پیش از این ریاست موزه خوشنویسی ایران در تهران را بر عهده داشته‌اند. با بیش از ۲۵ کتاب و ۶۰ مقاله تحقیقی، ایشان گیلان‌پژوهی پرکار با کارنامه‌ای درخشان محسوب می‌شوند. موضوع سخنرانی، بررسی کامیابی‌ها و ناکامی‌های حزین لاهیجی و آثار موجود و مفقود ایشان عنوان شد.
خلاصه سخنرانی دکتر هومن یوسفدهی
دکتر یوسفدهی سخنان خود را با سپاس از خاندان محقق طباطبائی و حضار آغاز نمودند. ایشان شیخ محمدعلی حزین لاهیجی را از علمای بزرگ قرن دوازدهم هجری معرفی کردند که متأسفانه آنچنان که باید، در ایران شناخته شده نیست، در حالی که آوازه‌اش در هندوستان بیشتر است. دکتر یوسفدهی حزین را شاعری رجالی، فقیه، متکلم و عالمی جامع‌العلوم در عصر صفوی دانستند که اگر افول سلطنت صفویان نبود، می‌توانست از وزرای نامدار این سلسله باشد.
زندگی و خاندان حزین لاهیجی:
شیخ محمدعلی لاهیجی اصفهانی، متخلص به حزین، در سال ۱۱۰۳ هجری قمری در اصفهان در خانواده‌ای اصیل و اهل فضل و ادب دیده به جهان گشود. نام پدرش ابوطالب بود و از این رو گاه «علی» نیز به نام او افزوده می‌شد. خاندان او از نوادگان شیخ زاهد گیلانی (عارف قرن هفتم و مرشد شیخ صفی‌الدین اردبیلی) بودند و از این طریق پیوندی سببی با صفویه داشتند. یکی از اجدادش، شیخ شهاب‌الدین علی، در نیمه دوم قرن نهم هجری از آستارا به لاهیجان نقل مکان کرد و از آن پس این خاندان به «لاهیجی» شهرت یافتند.
جد پدری حزین، شیخ جمال‌الدین علی بن عطاءالله لاهیجی، متخلص به «وحدت لاهیجی» (قرن ۱۰-۱۱ هجری)، از شخصیت‌های برجسته خاندان پس از شیخ زاهد بود. دکتر یوسفدهی به اشتباه در انتساب برخی آثار به وحدت لاهیجی اشاره کردند و دیوانی در دانشگاه تهران را متعلق به شیخ عبدالله وحدت قمی و منظومه «شیخ صنعان و دختر ترسا» را سروده وحدت هندی دانستند.
پدر حزین، شیخ ابوطالب زاهدی لاهیجانی (۱۰۵۸-۱۱۲۷ ه.ق)، از کاتبان و مدرسان صاحب‌نام اصفهان بود و کتابخانه بزرگی داشت که بخش‌هایی از آن بعدها توسط حزین فروخته شد و مابقی در هجوم افغان‌ها از میان رفت. مادر حزین، دختر حاجی عنایت‌الله اصفهانی بود و در سال ۱۱۲۹ ه.ق درگذشت. حزین سه برادر دیگر داشت که یکی در کودکی و دو تن دیگر در جوانی طی محاصره اصفهان توسط افغان‌ها (۱۱۳۴ ه.ق) جان باختند. خود حزین هرگز ازدواج نکرد.
تحصیلات و استادان:
حزین تحصیل را از چهار سالگی نزد پدر آغاز کرد و سپس از محضر استادان برجسته‌ای چون ملک حسین قاری اصفهانی (تجوید و قرائت)، شیخ خلیل‌الله عارف طالقانی (تزکیه نفس که تخلص «حزین» را برای او برگزید)، شیخ بهاءالدین گیلانی، آقا هادی مجتهد مازندرانی، میرکمال‌الدین حسینی فسایی و دیگران بهره برد. او حتی در سفرهای خود به همراه پدر به گیلان، به تحصیل ادامه می‌داد و کتبی چون «الهیات»، «شرح تجرید» و «خلاصة الحساب» را فراگرفت. گستره مطالعات او شامل فقه، اصول، کلام، فلسفه، منطق، ادبیات فارسی و عربی، هیئت، حساب، طب و حتی آشنایی با کتب ادیان دیگر چون انجیل و تورات بود.
دوران آوارگی و سفرها
پس از مرگ والدین و سقوط اصفهان، دوران سخت آوارگی حزین آغاز شد. او به شیراز، فارس، و سپس برای حج به بندرعباس رفت، اما سفر دریایی‌اش با طوفان و دزدان دریایی ناکام ماند. پس از اقامت در مسقط و بحرین به شیراز بازگشت. بعدها در پی ناآرامی‌های دوران نادرشاه و احساس ناامنی، ایران را به قصد هندوستان ترک کرد.
در هندوستان نیز زندگی پرفراز و نشیبی داشت. از سند و ملتان و لاهور به دهلی رفت و در نهایت در بنارس سکنی گزید. او در اشعارش بارها از درد غربت و دوری از وطن یاد کرده است.
حزین در هند و منازعات ادبی
در هند، علی‌رغم حمایت برخی بزرگان چون امیرخان انجام یزدی و محمدشاه تیموری، حزین به دلیل بدخلقی ناشی از سختی‌ها و انتقاد از شعرای فارسی‌گوی هند، وارد منازعات ادبی شدیدی شد. سراج‌الدین علی‌خان آرزو کتاب «تنبیه‌الغافلین» را در نقد اشعار و اتهام سرقت ادبی به حزین نوشت. در مقابل، افرادی چون وارسته سیالکوتی و فتحعلی گردیزی به دفاع از حزین برخاستند. این منازعات به ارتقای سطح نقد ادبی در هند کمک کرد.
وفات و آرامگاه
حزین لاهیجی سرانجام در ۱۱ جمادی‌الاول ۱۱۸۰ ه.ق (۱۷۶۶ میلادی) در ۷۷ سالگی در بنارس درگذشت و در مقبره‌ای که خود فراهم کرده بود به خاک سپرده شد. آرامگاه او، معروف به «فاطمان»، زیارتگاه مسلمانان، به‌ویژه شیعیان، در بنارس است.
آثار حزین لاهیجی
دکتر یوسفدهی با اشاره به پرکاری حزین، فهرستی از آثار منظوم و منثور او به فارسی و عربی ارائه دادند و یادآور شدند که بسیاری از این آثار، به‌ویژه رساله‌های کوتاه، در گذر زمان مفقود شده‌اند.
• آثار منظوم فارسی: «تذکرة العاشقین»، «چمن و انجمن»، «خرابات»، «دیوان اشعار» (چندین دیوان که آخرین آن در ۱۱۶۵ ه.ق در بنارس تدوین شد و به «کلیات حزین» معروف است)، «سفیر دل»، «فرس‌نامه»، «فرهنگ‌نامه»، «مطلع الانظار»، «ودیعة البدیعه».
• آثار منظوم عربی: «القصائد النعتیه»، «مدة العمر».
• آثار منثور فارسی (منتخب): «تذکرة الاحوال» یا «سوانح عمری» (شرح حال و سفرنامه خودنوشت)، «تذکرة المعاصرین» (شرح حال شعرای معاصر)، رساله‌های متعدد در موضوعات مختلف از جمله «ابطال التناسخ»، «رساله در بیان قول الروح من امر ربی» (ترجمه اثر پدر)، «ترجمه صحیفه سجادیه»، «رساله در تحقیق معاد روحانی»، «رساله اوزان و مقادیر»، «دستور العقلاء فی آداب الملوک و الامراء»، «فتح السبل» (کلام)، «لذت الاکباد»، «فوائد السماع» (در باب غنا)، «لشکرکشی‌های ایران به هند».
• ایشان همچنین به مهارت حزین در خوشنویسی، به‌ویژه خطوط ثلث، نسخ، رقاع و شکسته اشاره کردند.
دکتر یوسفدهی در پایان تأکید کردند که تنوع موضوعی تألیفات حزین و گستره دانش او نشان‌دهنده شخصیت علمی و ادبی والای اوست و بسیاری از رساله‌های کوتاه او در پاسخ به استفتائات یا در حاشیه کتب دیگر نگاشته شده‌اند. این سخنرانی با صلوات بر محمد و آل محمد به پایان رسید.
معرفی سخنران توسط ریاست بنیاد محقق طباطبائی
در ابتدای این نشست، جناب آقای سید علی طباطبائی، رئیس بنیاد ، ضمن خوش‌آمدگویی به حضار، به معرفی سخنران پرداختند. ایشان دکتر هومن یوسفدهی را از مفاخر گیلان و ایران، و از فرهنگ‌بانان این سرزمین برشمردند که آثار متعددی در حوزه تاریخ و ادبیات، به‌ویژه با تمرکز بر گیلان، مفاخر، علما و رجال سیاسی و فرهنگی آن به رشته تحریر درآورده‌اند. ایشان اشاره کردند که دکتر یوسفدهی، متولد ۱۳۴۹ شمسی، دارای دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه دهلی هندوستان بوده و پیش از این ریاست موزه خوشنویسی ایران در تهران را بر عهده داشته‌اند. با بیش از ۲۵ کتاب و ۶۰ مقاله تحقیقی، ایشان گیلان‌پژوهی پرکار با کارنامه‌ای درخشان محسوب می‌شوند. موضوع سخنرانی، بررسی کامیابی‌ها و ناکامی‌های حزین لاهیجی و آثار موجود و مفقود ایشان عنوان شد.
خلاصه سخنرانی دکتر هومن یوسفدهی
دکتر یوسفدهی سخنان خود را با سپاس از خاندان محقق طباطبائی و حضار آغاز نمودند. ایشان شیخ محمدعلی حزین لاهیجی را از علمای بزرگ قرن دوازدهم هجری معرفی کردند که متأسفانه آنچنان که باید، در ایران شناخته شده نیست، در حالی که آوازه‌اش در هندوستان بیشتر است. دکتر یوسفدهی حزین را شاعری رجالی، فقیه، متکلم و عالمی جامع‌العلوم در عصر صفوی دانستند که اگر افول سلطنت صفویان نبود، می‌توانست از وزرای نامدار این سلسله باشد.
زندگی و خاندان حزین لاهیجی:
شیخ محمدعلی لاهیجی اصفهانی، متخلص به حزین، در سال ۱۱۰۳ هجری قمری در اصفهان در خانواده‌ای اصیل و اهل فضل و ادب دیده به جهان گشود. نام پدرش ابوطالب بود و از این رو گاه «علی» نیز به نام او افزوده می‌شد. خاندان او از نوادگان شیخ زاهد گیلانی (عارف قرن هفتم و مرشد شیخ صفی‌الدین اردبیلی) بودند و از این طریق پیوندی سببی با صفویه داشتند. یکی از اجدادش، شیخ شهاب‌الدین علی، در نیمه دوم قرن نهم هجری از آستارا به لاهیجان نقل مکان کرد و از آن پس این خاندان به «لاهیجی» شهرت یافتند.
جد پدری حزین، شیخ جمال‌الدین علی بن عطاءالله لاهیجی، متخلص به «وحدت لاهیجی» (قرن ۱۰-۱۱ هجری)، از شخصیت‌های برجسته خاندان پس از شیخ زاهد بود. دکتر یوسفدهی به اشتباه در انتساب برخی آثار به وحدت لاهیجی اشاره کردند و دیوانی در دانشگاه تهران را متعلق به شیخ عبدالله وحدت قمی و منظومه «شیخ صنعان و دختر ترسا» را سروده وحدت هندی دانستند.
پدر حزین، شیخ ابوطالب زاهدی لاهیجانی (۱۰۵۸-۱۱۲۷ ه.ق)، از کاتبان و مدرسان صاحب‌نام اصفهان بود و کتابخانه بزرگی داشت که بخش‌هایی از آن بعدها توسط حزین فروخته شد و مابقی در هجوم افغان‌ها از میان رفت. مادر حزین، دختر حاجی عنایت‌الله اصفهانی بود و در سال ۱۱۲۹ ه.ق درگذشت. حزین سه برادر دیگر داشت که یکی در کودکی و دو تن دیگر در جوانی طی محاصره اصفهان توسط افغان‌ها (۱۱۳۴ ه.ق) جان باختند. خود حزین هرگز ازدواج نکرد.
تحصیلات و استادان:
حزین تحصیل را از چهار سالگی نزد پدر آغاز کرد و سپس از محضر استادان برجسته‌ای چون ملک حسین قاری اصفهانی (تجوید و قرائت)، شیخ خلیل‌الله عارف طالقانی (تزکیه نفس که تخلص «حزین» را برای او برگزید)، شیخ بهاءالدین گیلانی، آقا هادی مجتهد مازندرانی، میرکمال‌الدین حسینی فسایی و دیگران بهره برد. او حتی در سفرهای خود به همراه پدر به گیلان، به تحصیل ادامه می‌داد و کتبی چون «الهیات»، «شرح تجرید» و «خلاصة الحساب» را فراگرفت. گستره مطالعات او شامل فقه، اصول، کلام، فلسفه، منطق، ادبیات فارسی و عربی، هیئت، حساب، طب و حتی آشنایی با کتب ادیان دیگر چون انجیل و تورات بود.
دوران آوارگی و سفرها
پس از مرگ والدین و سقوط اصفهان، دوران سخت آوارگی حزین آغاز شد. او به شیراز، فارس، و سپس برای حج به بندرعباس رفت، اما سفر دریایی‌اش با طوفان و دزدان دریایی ناکام ماند. پس از اقامت در مسقط و بحرین به شیراز بازگشت. بعدها در پی ناآرامی‌های دوران نادرشاه و احساس ناامنی، ایران را به قصد هندوستان ترک کرد.
در هندوستان نیز زندگی پرفراز و نشیبی داشت. از سند و ملتان و لاهور به دهلی رفت و در نهایت در بنارس سکنی گزید. او در اشعارش بارها از درد غربت و دوری از وطن یاد کرده است.
حزین در هند و منازعات ادبی
در هند، علی‌رغم حمایت برخی بزرگان چون امیرخان انجام یزدی و محمدشاه تیموری، حزین به دلیل بدخلقی ناشی از سختی‌ها و انتقاد از شعرای فارسی‌گوی هند، وارد منازعات ادبی شدیدی شد. سراج‌الدین علی‌خان آرزو کتاب «تنبیه‌الغافلین» را در نقد اشعار و اتهام سرقت ادبی به حزین نوشت. در مقابل، افرادی چون وارسته سیالکوتی و فتحعلی گردیزی به دفاع از حزین برخاستند. این منازعات به ارتقای سطح نقد ادبی در هند کمک کرد.
وفات و آرامگاه
حزین لاهیجی سرانجام در ۱۱ جمادی‌الاول ۱۱۸۰ ه.ق (۱۷۶۶ میلادی) در ۷۷ سالگی در بنارس درگذشت و در مقبره‌ای که خود فراهم کرده بود به خاک سپرده شد. آرامگاه او، معروف به «فاطمان»، زیارتگاه مسلمانان، به‌ویژه شیعیان، در بنارس است.
آثار حزین لاهیجی
دکتر یوسفدهی با اشاره به پرکاری حزین، فهرستی از آثار منظوم و منثور او به فارسی و عربی ارائه دادند و یادآور شدند که بسیاری از این آثار، به‌ویژه رساله‌های کوتاه، در گذر زمان مفقود شده‌اند.
• آثار منظوم فارسی: «تذکرة العاشقین»، «چمن و انجمن»، «خرابات»، «دیوان اشعار» (چندین دیوان که آخرین آن در ۱۱۶۵ ه.ق در بنارس تدوین شد و به «کلیات حزین» معروف است)، «سفیر دل»، «فرس‌نامه»، «فرهنگ‌نامه»، «مطلع الانظار»، «ودیعة البدیعه».
• آثار منظوم عربی: «القصائد النعتیه»، «مدة العمر».
• آثار منثور فارسی (منتخب): «تذکرة الاحوال» یا «سوانح عمری» (شرح حال و سفرنامه خودنوشت)، «تذکرة المعاصرین» (شرح حال شعرای معاصر)، رساله‌های متعدد در موضوعات مختلف از جمله «ابطال التناسخ»، «رساله در بیان قول الروح من امر ربی» (ترجمه اثر پدر)، «ترجمه صحیفه سجادیه»، «رساله در تحقیق معاد روحانی»، «رساله اوزان و مقادیر»، «دستور العقلاء فی آداب الملوک و الامراء»، «فتح السبل» (کلام)، «لذت الاکباد»، «فوائد السماع» (در باب غنا)، «لشکرکشی‌های ایران به هند».
• ایشان همچنین به مهارت حزین در خوشنویسی، به‌ویژه خطوط ثلث، نسخ، رقاع و شکسته اشاره کردند.
دکتر یوسفدهی در پایان تأکید کردند که تنوع موضوعی تألیفات حزین و گستره دانش او نشان‌دهنده شخصیت علمی و ادبی والای اوست و بسیاری از رساله‌های کوتاه او در پاسخ به استفتائات یا در حاشیه کتب دیگر نگاشته شده‌اند. این سخنرانی با صلوات بر محمد و آل محمد به پایان رسید.
همچنین نگاه کنید
|
|
هومن یوسفدهی (سخنران) |