شیخ الشرف أبوالحسن محمّد بن أبي‌جعفر محمّد العبيدلي النسّابة (338-436ﻫ/950-1045م) از شاگردان شیخ مفید و یکی از مشایخ شریف مرتضی، شریف رضی، شیخ طوسی و احتمالاً أبوالصلاح حلبی است، اما متأسفانه نام وی در شرح حال‌هایی که برای این دانشمندان بزرگ شیعه نوشته شده است نیامده و از او هیچ نام و نشانی نیست؛ از این روی بر آن شدم تا شرح حالی در حدّ توان برای وی بنویسم.
ابتدا در نام و نسب کامل شیخ الشرف باید گفت که وی أبوالحسن محمّد بن أبي‌جعفر محمد الأزرق صاحب الصندوق ابن أبي‌الحسن علي الخزّاز ابن الحسن ابن أبي‌الحسن علي الأصغر ابن إبراهيم الرئيس ابن أبي‌الحسن الأكبر علي الثاني الصالح ابن أبي‌علي عبيدالله الأعرج ابن أبي‌عبدالله الحسين الأصغر ابن الإمام سيد الساجدين زين العابدين علي بن الحسين است . «شیخ الشرف» لقبی است که در دوران زندگانیش بدو داده شد تا آنجا که شاگردش ابوالغنائم نسّابه می‌گوید: «وی در میان اشراف بدین لقب ملقّب بود» . از سوی دیگر چون که او از نسل عُبیدالله أعرج است او را عُبَیدُلی خواندند . اما باید گفت که وی بیشتر از همه در زمان خود به «ابن أبی جعفر» مشهور بوده و با این تعبیر از او یاد می‌شده است .
عبیدلی که به تعبیر ذهبی از مشایخ شیعیان بود در دانش انساب تبحّر داشت و علّامهٔ این فن به شمار می‌رفت ، به گونه‌ای که برخی او را نسّابهٔ عراق و برخی وی را امام و پیشوای اهل نسب دانسته‌اند و گفته شده که چون وی در این دانش یگانه بود به «شیخ الشرف» ملقّب شد . ابن عِنَبه نسب‌شناس شهیر گفته است که : «دانش انساب در زمان وی بدو ختم می‌شد و او آثار بزرگ و کوچک زیادی در دانش انساب داشته است» و به همین دلیل است که کتاب انساب وی یکی از منابع کتابهای انساب دانشمندان بعد قرار گرفت . ناگفته نماند که وی را شاعر نیز دانسته‌اند کما اینکه در الوافی بالوفیات شعری از او نقل شده است . او همچنین بنا به گفتهٔ فخر رازی جانشین نقیب سادات در بغداد بوده است.
آثار
عبیدلی کتابهای زیادی داشته است بگونه‌ای که از او به «صاحب التصانیف» یاد شده است . برخی از آثار وی از این قرارند:
أ. نهایة الأعقاب/تهذیب الأنساب/تهذیب الأنساب و نهایة الأعقاب
شهرت این کتاب و انتساب آن به شیخ الشرف عبیدلی را می‌توان از گفتار ابن فندق در لباب الأنساب دریافت، وی عبیدلی را با تعبیرِ «نویسندهٔ کتابِ نهایة الأعقاب» شناسانده است . ذهبی نیز به اختصار از این کتاب با عنوان «الأعقاب» یاد کرده و گفته است که عبیدلی این کتاب را در علم انساب به رشتهٔ تحریر درآورده است .
پس از آن، تهذيبی از این کتاب توسّط أبوعبدالله حسین بن محمد معروف به ابن طباطبا (د. 449ﻫ/1057م) ـ که احتمالاً جزو شاگردان عبیدلی بوده است ـ با عنوان «تهذیب الأنساب» به رشتهٔ تحریر در آمد . این تهذیب هم اکنون با عنوانِ «تهذیب الأنساب و نهایة الأعقاب» به چاپ رسيده است .
از سوی دیگر ابوالحسن عمری شاگردِ شیخ الشرف عبیدلی در بخشهای مختلفی از تألیفِ خود از کتابِ استادش نقل قول کرده و از آن با عنوان «تهذیب الأنساب» یاد نموده است ؛ از آنجا که وی شاگرد مستقیم و مصاحب عبیدلی بوده است به احتمال زیاد، از همان تألیفِ عبیدلی نقل می‌کند و نه از تهذیبِ ابن طباطبا. باید افزود تشابه زیادی که میان عبارتهای منقول از ابوالحسن عمری و عبارتهای موجود در کتاب چاپ شده به چشم می‌خورد احتمال آنکه عُبیدلی نگارندهٔ دو کتاب، یکی با عنوانِ تهذیب الأنساب و دیگری با عنوان نهایة الأعقاب بوده است را از میان بر می‌دارد.
تمام آنچه گفته شد سبب سردرگمی در عنوان دقیق این کتاب شده است. از سوی دیگر آقا بزرگ تهرانی (د. 1389ﻫ/1970م) نسخه‌ای در کتابخانهٔ شیخ محمّد جواد جزایری در نجف اشرف دیده است. در عبارتی که ایشان از آن نسخه نقل کرده‌اند تفاوتهایی با تهذيبِ چاپ شدهٔ آن مشاهده می‌شود که نشان می‌دهد آن نسخهٔ خطّی مربوط به اصل کتاب و بدون افزوده‌های ابن طباطبا بوده است. باید توجّه داشت که آقابزرگ، نسخهٔ مزبور را با عنوانِ «تهذیب الانساب و نهایة الأعقاب» آورده‌اند.
ب. الانتصار لبني فاطمة الأبرار
این کتاب را شاگردش أبوالحسن عمری به وی نسبت داده و گفته است که شیخ الشرف عبیدلی این کتاب را در دفاع از حسن افطس نوهٔ امام سجّاد نوشته است و از نسب وی در این کتاب دفاع نموده و بر طعنه زنندگان به ايشان خرده گرفته است .
ج. الحاوی
ابوالحسن عمری همچنین در جای دیگری از کتاب خود به کتابی از استادش به نام «الحاوي» اشاره نموده است . چنانکه ابن عِنَبة نیز از این کتاب نقل قول می‌نماید
د. المبسوط
شيخ الشرف، خود بر اساس پاره‌ای که ابن عنبه از «الحاوی» نقل کرده است، به این اثر اشاره نموده است . ابوالحسن عمری نیز در چند مورد از این کتابِ استادش نقل قول می‌نماید .
ه. الرضویّة في نصرة جعفر بن علي
این کتاب، که آن را نیز ابوالحسن عمری به استادش نسبت داده است در دفاع از جعفر بن علي الهادي مشهور به «جعفر کذّاب» نوشته شده است. وی در این کتاب صفات پسندیدهٔ زیادی به او نسبت داده است .
و. تهذیب أعیان الأسرار
ابن النجّار پس از آنکه به بیان تخصّص عبیدلی در علم نسب می پردازد به این کتاب اشاره نموده وآن را از جمله کتابهای وی در این علم دانسته است .
ز. مقدّمة في النسب
همچنین وی مقدّمهٔ مختصری در علم انساب داشته است که جزو اوّلین کتابهایی بود که برای فراگیری دانش انساب خوانده می‌شد . این مقدّمه همچنین جزو مآخذ کتابهای بعدی انساب از قبیل «جوهرة البیان» قرار گرفته است . از این اثرِ مختصر نسخه‌ای در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است محقق گرانقدر، عمه زادهٔ گرامی جناب دکتر حسن انصاری آن را شناسانده و نویسندهٔ این سطور در پی انتشار آن است.
اساتید
1. ابو نصر سهل بن عبدالله بن داوود بن سلیمان بن أبان بن عبدالله بخاری (زنده بسال 350ﻫ/961م) ، نویسندهٔ کتاب «سر السلسلة العلویّة» در علم انساب
2. پدرش، أبوجعفر محمّد بن علی که به «صاحب الصندوق» مشهور بود. وی به واسطهٔ پدرش از «ابن عقدة» روایت نموده است .
3. پدربزرگ مادریش، أبوالعبّاس أحمد بن علي بن إبراهيم
4. دائیش، أبوهاشم حسین بن أحمدِ نسابه، معروف به ابن مُعَیَّة
5. شیخ مفید، أبوعبدالله محمد بن محمد بن النعمان العکبری (336-413ﻫ/947-1022م)
6. أبوالفرج اصفهانی (284-356ﻫ/897-967م)، شیخ الشرف در سال 423ﻫ/1031م از أبوالفرج کتاب «الدیارات» را روایت کرده است . ذهبی مدّعی است که او آخرین کسی بود که از ابوالفرج روایت می‌نمود .
7. أبوبكر أحمد بن الفضل الرَبَعِي، ملقّب به سندانة. عبیدلی برخی از اشعار «أبوعبادة البحتري» را از طریق وی روایت نموده است . ذهبی در این مورد نیز گفته که آخرین کسی که از سندانة روایت نموده است عبیدلی است .
8. شریف أبوجعفر محمد ابن أبي القاسم علي بن معية، نسب‌شناس برجسته، نویسندهٔ کتاب «المبسوط» در دانش انساب
9. أبوالمنذر علي بن الحسين بن طريف البجلي الخزّاز الكوفي النسّابة، بنا به گفتار أبوالحسن عمری، شیخ الشرف بسیار از ابوالمنذر روایت می‌کرده است .
10. شریف ابوالغنائم عبدالله بن الحسن بن محمد معروف به ابن أخي المبرقع زیدی دمشقی
11. شریف أبومحمد الحسن ابن أبي‌الحسن محمد الأکبر ابن یحیى بن الحسن بن جعفر الحجّة ابن عبیدالله الأعرج ابن الحسین الأصغر ابن الامام السجّاد الدنداني النسّابة الحسینی، معروف به ابن أخي طاهر (د. 358ﻫ/968م). او نیز چنانچه از نسبش آشکار است از فرزندان عُبیدالله الأعرج جدّ عُبیدلی است و بنا به گفتهٔ ابن عنبه از مشایخ شیخ الشرف بوده است .
12. أبوعبیدالله محمد بن عمران بن موسی المرزباني (297- 378ﻫ/909- 988م)
13. أبوعمر محمد بن العباس بن محمد بن زكريا بن يحيى بن معاذ، معروف به ابن حیویّة (295- 381ﻫ/907- 991م)
14. أبوعبدالله الصفواني الأصم . أبوالحسن عمری در دو مورد مطالبی از وی به واسطهٔ عبیدلی نقل کرده است .
15. أبوعلي محمّد بن علي ابن أبي‌محمّد الحسن الناصر الكبير الأطروش بن علي، الحسيني
16. جعفر بن علي العبّاسي الرقّي النحوي، معروف به إبراهيمي
شاگردان
1. الشريف نجم الدين أبوالحسن على بن محمد بن علی بن محمد عمری معروف بابن الصوفی (ح390 - ح466ﻫ/ 1000 - 1073م)، نویسندهٔ کتاب «المجدي في أنساب الطالبیين». او خود بارها در کتابش از شیخ الشرف با عنوانِ «شیخنا» یاد کرده است . و تصریح نموده است که من بر وی قرائت نمودم و از وی بسیار روایت می کنم .
2. أبوالغنائم نسابه. وی ـ بنا به گفتهٔ خود ـ در دمشق و طبرستان و مصر به خدمت عبیدلی رسیده بوده و دانش زیادی را از وی دریافت نموده است .
3. شيخ الشرف أبوحرب محمد بن محسن بن حسن بن علی دینوری علوی نسابه (د. ح480ﻫ/1087م) ، وی کتاب ابوالفرج اصفهانی را از عبیدلی روایت نموده است .
4. أبو نصر أحمد بن محمّد بن أحمد بن عمر بن سلمان بن بكر بن ميمون السلمي الغزال، معروف به ابن الوتار (د. 429ﻫ/1037م)
5. أبو منصور محمد بن محمد بن عبدالعزيز عكبری ، وی کتاب الدیاراتِ ابوالفرج اصفهانی را از عبیدلی روایت کرده است .
6. سید مرتضى علم الهدى، أبوالقاسم علی بن الحسين بن موسی بن محمد بن موسى بن إبراهيم فرزند امام موسى بن جعفر (355-436ﻫ/ 966-1044م) .
7. سید رضی، أبوالحسن محمد بن الحسين بن موسی (359-406ﻫ/969-1015م) برادر سیّد مرتضى و نویسنده کتاب بلند آوازهٔ نهج البلاغه .
8. شیخ الطائفه أبوجعفر محمد بن حسن طوسی (385 -460ﻫ/995-1067م). شیخ در کتاب رجال خود در شرح حال «ابن أخی طاهر» از او روایت کرده است . شاید مرحوم محقّق علّامه سید عبدالعزیز طباطبائی تنها کسی باشد که هویّت این شخص را تشخیص داده و او را به درستی ابن ابی‌جعفر عبیدلی شناسانده است ؛ چرا که در نسخهٔ چاپی از کتاب رجالِ شیخ، کنیهٔ او به اشتباه «ابوالحسین» ذکر شده و همین سبب مجهول ماندن این شخص نزد دانشمندان شیعی شده است .
البته قبل از این گفته شد که أبوعبدالله حسین بن محمد معروف به ابن طباطبا (د. 449ﻫ/1057م) که کتاب عبیدلی را تهذیب کرده است نیز احتمالاً در زمرهٔ شاگردان وی بوده است. همچنین از آنجا که تقی بن نجم أبوالصلاح حلبی (374-447ﻫ/984-1055م) داستانی را از شیخ مفید به واسطهٔ شخصی با نام «ابوالحسن محمد بن محمد» نقل کرده است و شیخ الشرف عُبیدلی نیز شاگرد شیخ مفید بوده و نامش نیز با آنچه ابوالصلاح آورده است مطابقت دارد، احتمال شاگردی وی نزد عُبَیدلی دور از نظر نیست.
أبوالحسن محمّد بن محمد عُبیدلی در سال 378ﻫ/988م به دمشق رفت و پس از آن مسافرت‌هایی به طبرستان و مصر نیز داشته است . او که در ابتدا ساکن بغداد بود از آنجا به موصل رحل اقامت نمود و در اواخر عمر در سال 435ﻫ/1043م به محلّ اقامت سابقش باز گشت .
شیخ الشرف در «28 ذی‌القعده 338ﻫ/950م» چشم به جهان گشود و در «7 رمضان 436ﻫ/1045م» در بغداد دیده از جهان فرو بست . در نتیجه أبوالحسن عُبیدلی 98 سال و نزدیک به یک قرن کامل زندگی کرده است و اینکه شیخ طوسی (د. 460ﻫ/1067م) توانسته است فقط به یک واسطه از ابن أخی طاهر دندانی (د. 358ﻫ/968م) روایت کند بخاطر عمر بلند و پربرکت او است. از او هیچ فرزند پسری بر جای نماند و تمامی پسرانش در زمان زندگانیش از دنیا رفتند .
منابع:
الإجازة الكبيرة من العلّامة لبني زهرة الحلبي، أبومنصور الحسن بن سديدالدين أبي المظفّر يوسف بن علي بن المطهّر الحلّي (د. 726ﻫ/1325م)، در: بحار الأنوار ، ج107، ص60ـ137، المكتبة الإسلاميّة ـ تهران؛ الاستبصار، أبوجعفر محمد بن حسن طوسی (385ـ450ﻫ/995ـ1067م)، تحقيق: سيد حسن خرسان، دارالكتب الإسلاميّة ـ تهران؛ أعيان الشيعة، سيد محسن الأمين (د. 1371ﻫ/1951م)، تحقيق حسن الأمين، ط(1403ﻫ/ 1983م)، دار التعارف للمطبوعات ـ بيروت؛ تاج العروس، زَبِيدی (د. 1205ﻫ/1790م)، تحقیق علی شيری، ط (1414ﻫ/1994م)، دار الفكر ـ بيروت؛ تاريخ الإسلام، شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان ذهبی (د. 748ﻫ/1347م)، تحقيق د.عمر عبد السلام تدمرى، ط1 (1407ﻫ/1987م)، دار الكتاب العربي ـ بيروت؛ تاريخ بغداد (تاريخ مدينة السلام)، أبوبكر أحمد بن علی بن ثابت معروف به خطیب بغدادی (392ـ463ﻫ/1002ـ1071م)، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، ط1(1417ﻫ/1997م)، دارالکتب العلمیّة ـ بیروت؛ تاريخ مدينة دمشق، ابن عساكر(د. 571ﻫ/1175م)، تحقیق علي شيري، ط (1415ﻫ/1994م)، دار الفكر للطباعة والنشر ـ بيروت؛ تقریب المعارف، أبوالصلاح حلبی، تحقیق فارس تبریزیان الحسّون، ط1 (1417ﻫ /1996م)؛ تلخیص البیان في مجازات القرآن، شريف رضي، تحقيق محمّد عبدالغني حسن، ط1 (1374ﻫ/1955م)، بصیرتی ـ قم؛ تهذيب الأنساب ونهایة الأعقاب، ابن طباطبا الحسني النسّابة (د. 449ﻫ/1057م)، تحقيق شيخ محمّد كاظم محمودی، ط1 (1413ﻫ/ 1992م)، کتابخانهٔ آیت الله مرعشی نجفی ـ قم؛ خاتمة المستدرك، الميرزا الشيخ حسين النوري الطبرسي (د. 1320ﻫ/1902م)، ط1 (1416)، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم؛ دائرة المعارف بزرگ إسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج5، ط1 (1372 ﻫ ش/1993م)، مرکز دائرة المعارف بزرگ إسلامی ـ تهران؛ دیوان الشریف المرتضى ، تحقيق رشید الصفّار، دار إحياء الكتب العربيّة ـ عيسى البابي الحلبي وشركائه، ط (1377ﻫ/1958م)؛ الذریعة إلى تصانیف الشریعة، آقابزرگ تهرانی (1293ـ1389ﻫ/1876ـ 1970م)، ط2 (1403ﻫ/1982م)، دار الأضواء ـ بيروت؛ الرجال، أبوجعفر محمد بن حسن طوسی (385 ـ 460ﻫ/995 ـ 1067م)، تحقیق جواد القیومی الإصفهانی، ط1 (1415)، مؤسسة النشر الإسلامی ـ وابسته به جامعه مدرسين ـ قم. همچنین: نسخهٔ عکسی از نسخهٔ کتابخانه بریتیش میزیوم ـ لندن به شمارهٔ 7965، تاریخ کتابت 533ﻫ/1138م؛ الشجرة المباركة في أنساب الطالبيّة، فخرالدین رازی (د. 606ﻫ/ 1209م)، تحقيق سيد مهدی رجائی، ط1 (1409ﻫ/ 1988م)، کتابخانهٔ آیت الله مرعشی نجفی ـ قم؛ شخصیّت علمی و مشایخ شیخ طوسی، سید عبدالعزیز طباطبائی، در: میراث إسلامی ایران: 2/361ـ412، به کوشش رسول جعفریان، کتابخانهٔ آیت الله مرعشی نجفی ط (1374ﻫ ش/ 1954م)؛ الشريف الرضي حياته ودراسة شعره، د. عبدالفتّاح محمّد الحلو، هجر للطباعة والنشر، ط1 (1406ﻫ/ 1986م)؛ الشریف الرضي دراسة في عصره وأدبه، حسن محمود أبوعلیوي، إشراف د.لویس بوزیه، ط1 (1406ﻫ/ 1986م)، مؤسسة الوفاء ـ بیرت؛ الشيخ الطوسي أبوجعفر محمد بن الحسن، حسن عيسى الحكيم، رسالهٔ فوق لیسانس از دانشگاه بغداد، ط1 (1395ﻫ/1975م)، مطبعة الآداب ـ نجف أشرف؛ طرائف المقال، سيد علی بروجردی (د. 1313ﻫ/1895م)، تحقیق سید مهدی رجائی، ط1 (1410ﻫ/1989م)، کتابخانهٔ آیت الله مرعشی نجفی ـ قم؛ عمدة الطالب، ابن عنبة (د. 828ﻫ/ 1424م)، ط2(1425ﻫ/2004م)، مؤسسة أنصاريان للطباعة والنشر ـ قم؛ الغدير في الكتاب والسنة والأدب، عبد الحسين بن احمد بن نجف قلی أمينی (1320ـ1390ﻫ/1902ـ1970م)، تحقيق مركز الغدير للدراسات الإسلاميّة، ط1 (1416ﻫ/ 1995م)، مركز الغدير للدراسات الإسلاميّة ـ قم؛ الغیبة، أبوجعفر محمد بن حسن طوسی (385ـ 460ﻫ/995ـ1067م)، تحقیق: عبدالله تهرانی و علی أحمد ناصح، ط1(1411ﻫ/ 1990م)، مؤسسة المعارف الإسلامیّة ـ قم؛ الفخري في أنساب الطّالبيّين، سيد عزالدين قاضى مروزى (زنده بسال 614ﻫ /1217م)، تحقيق سيد مهدی رجائی، ط1 (1409ﻫ/ 1988م)، کتابخانهٔ آیت الله مرعشی نجفی ـ قم؛ الفهرست، نجاشی (د. 450ﻫ/1058م)، ط5 (1416ﻫ/1995م)، مؤسسة النشر الإسلامي ـ وابسته به جامعهٔ مدرّسین ـ قم؛ الفهرست، محمّد بن اسحاق (ابن) ندیم بغدادی (د. 438ﻫ/1046م)، تحقیق: رضا تجدّد؛ قاموس الرجال، شيخ محمد تقی تستری (د. 1410ﻫ/ 1989م)، ط1 (1422ﻫ/ 2001م)، مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم؛ كشف الظنون، مصطفى بن عبد الله مشهور به حاجي خليفة (د. 1067ﻫ/1656م)، تحقيق محمد شرف‌الدين يالتقايا و رفعت بيلگه الكليسي، دار إحياء التراث العربي ـ بيروت؛ الكلام عند الامامية نشأته تطوّره وموقع الشيخ المفيد منه (2)، شیخ محمّدرضا جعفری، در: تراثنا، شماره 32ـ33، رجب و ذوالحجّة 1413، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث؛ الکافي في الفقه، أبوالصلاح حلبی (447ـ374ﻫ/984ـ 1055م)، تحقیق رضا أستادی، مكتبة الإمام أمير المؤمنين علي (ع) العامة ـ اصفهان؛ گذری بر حیات شیخ مفید، محمّد جواد شبیری زنجانی، چاپ شده در مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید، ج55، ط1 (1413ﻫ/1992م)، کنگرهٔ هزارهٔ شیخ مفید؛ لباب الأنساب والألقاب والأعقاب، أبوالحسن علي بن أبي القاسم زيد البيهقي معروف بابن فندق (د. 565ﻫ/1169م)، تحقيق سيد مهدی رجائی، ط1 (1410ﻫ/1989م)، کتابخانهٔ آیت الله مرعشی نجفی ـ قم؛ لسان الميزان، ابن حجر(د. 852ﻫ/ 1448م)، ط2 (1390ﻫ/ 1971م)، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات ـ بيروت؛ المجدي في أنساب الطالبیين، الشريف ابوالحسن على بن محمد بن علی بن محمد عمری علوی معروف به ابن الصوفي (ح390 ـ ح466ﻫ/1000ـ1073م)، تحقيق: د.أحمد مهدوی دامغانی، ط1(1409ﻫ/ 1988م)، کتابخانهٔ آیت الله مرعشی نجفی ـ قم؛ مستدركات علم رجال الحديث، شيخ علی نمازی شاهرودی (د. 1405ﻫ /1984م)، ط1 (1412ﻫ/ 1991م)، ناشر: فرزند مؤلف، چاپخانهٔ شفق ـ تهران؛ معجم رجال الحديث، سید أبوالقاسم خوئی (1317ـ1413ﻫ/1899ـ1992م)، ط5 (1413ﻫ/1992م)؛ المفيد من معجم رجال الحديث، محمد جواهری، ط (1424ﻫ/2003م)، محلّاتی ـ قم؛ المقفّى الكبير، تقي‌الدين المقريزي (د. 845ﻫ/ 1441م)، تحقيق محمّد اليعلاوي، ط (1407ﻫ/1987م)، دار الغرب الإسلامي ـ بيروت؛ مُنتَقلة الطّالبيّة، أبواسماعيل ابراهيم بن ناصر ابن طباطبا (از دانشمندان سدهٔ پنجم هجری)، تحقيق سيد محمد مهدی الخرسان، منشورات المطبعة الحيدريّة ـ نجف أشرف، ط (1388ﻫ/1968م)؛ الوافي بالوفيات، صفدی (د. 764ﻫ/1362م)، تحقیق أحمد الأرناؤوط وتركي مصطفى، ط(1420ﻫ/ 2000م)، دار إحياء التراث
والحمد لله ربّ العالمین
15/شوال المکرّم/1430ﻫ