مقدمه: ایرانیان از دیرباز مورد توجه ویژۀ رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) و ائمۀ اطهار (علیهم‌السّلام) بوده‌اند. در احادیث بسیاری، اسلام ایرانیان با اهمیت تلقی گردیده و از ملت ایران به عنوان وفادارترین ملت‌ها به اسلام یاد شده است. به گفتۀ شهید علامه مطهری:

هنر قدسی و فاخر خوشنویسی از دانش‌هایی بود که ایرانیان مسلمان در ایجاد و رشد آن نقش مهمی داشته‌اند. بنیان‌گذاران اقلام ستّه –که هنوز هم توسط خطاطان در سراسر جهان اسلام نوشته می‌شوند- غالباً ایرانی بوده یا نژاد ایرانی داشته‌اند؛ کسانی چون ابن‌مقله، ابن‌بواب، اسدالله کرمانی، عبدالله مروارید، محمد مؤمن کرمانی، عبدالله صیرفی، بایسنغر میرزا، عبدالله طبّاخ، کمال‌الدّین هروی، علاء‌الدین تبریزی، عبدالباقی تبریزی، میرعماد، علیرضا عباسی، محمدرضا امامی و دیگران که آثارشان باقی و چشم‌نواز دیدۀ بینندگان است. خطاطان ایرانی، هنر خود را با کیمیای مهر و محبت اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) درآمیخته و در جهت خدمت به عرض ارادت به ساحت قدسی آل‌الله، آثار فراوانی از خود برجای نهادند که بخش عمده‌ای از این آثار در قالب کتیبه‌نویسی و کتابت نسخه‌های قرآن کریم یا کتب ادعیه برای قرائت در مشاهد شریفه، خلق شده‌اند.

شاه اسماعیل اول، بنیان‌گذار سلسلۀ صفوی، در سال 907ق/1502م. به تأسیس سلسله‌ای موفق گردید که با گذشت هفت سال (914ق/1508م) دامنۀ قلمروی آن، به بیشتر نواحی عراق عرب گسترش یافت و این امر، خصومت میان دو دولت صفوی و عثمانی را سرعت و شدت بخشید. دولت صفوی از آغاز تأسیس، با رسمی نمودن تشیع در ایران، آن را پشتوانه‌ای برای حمایت از خود قرار داد و با روش‌های مختلف توسل و تمسک مذهبی کوشید خود را بیش از پیش مطرح و قلوب شیعیان را به صفویه جلب نماید. بنابراین، با توجه شاهان صفوی به زیارت قبور ائمۀ اطهار(ع) در عراق عرب، توسعه و آبادانی این اماکن مقدس شیعی، در رأس برنامه‌های مذهبی، فرهنگی و سیاسی-اجتماعی دولت صفوی قرار گرفت. در آن زمان، آتش جنگ با دولت قدرتمند عثمانی شعله‌ور شده بود و وجود عتبات می‌توانست کمک بزرگی برای شاهان صفوی باشد؛ «زیرا از شهرهای مقدس، امواجی به حرکت در می‌آمد که جاذبه‌های قوی داشت، امواجی که حرکتشان مخالف سلطان عثمانی و در نتیجه موافق شاه بود».2

استیون همزلی لانگریک، تاریخ سیاسی و اجتماعی و اقتصادی عراق 1900ـ1500، ترجمه اسدالله توکلی و محمدرضا مصباحی، (مشهد، نشر آستان قدس رضوی، 1378) ص60.

هنگامی که شاه اسماعیل اول، در سال 914ق/1508م. قدم به خاک عراق نهاد، ابتدا به زیارت مرقد مطهر امام حسین(ع) و شهدای کربلا و سپس به سوی نجف اشرف رفت و علاقه و شیفتگی خود را به ائمۀ اطهار(ع) آشکارا ابراز نمود و از سوی دیگر، بر انتسابش به امام موسی‌کاظم(ع) تأکید کرد. همزمان با ورود شاه اسماعیل به عراق، اقدامات عمرانی و تلاش برای بازسازی و توسعۀ عتبات آغاز شد. این اقدامات در ابعادی گسترده در همۀ فنون و هنرهای ایرانی-اسلامی آغاز شده و تکمیل برخی از آن‌ها تا زمان سلطنت قاجاریه نیز ادامه یافت. در میان هنرهایی که صفویان و دیگران در عتبات عالیات به کار گرفتند، هنر خوشنویسی به سبب کاربرد فراوان آن در کتیبه‌های گوناگون روی کاشی‌ها، ضریح‌ها، گنبدها، مناره‌ها، مقابر و سنگ‌مزارها اهمیتی ویژه دارد. چه آن که اصولاً هر اثری در حیطۀ اقدامات عمرانی در عتبات، نیاز به تزئیناتی داشته که بخش عمده‌ای از این تزئینات، کتابت آیات و احادیث و یا اشعار و ماده‌تاریخ‌ها و امثال آن بوده است. اما متأسفانه به دلایل گوناگونی چون درگیری‌های فرقه‌ای، جنگ‌های خانمان‌سوز، و گاهی نیز به دلایل سیاسی، بسیاری از این آثار تخریب شده و از میان رفته و هیچ ذکری از آن‌ها – جز اشاراتی کلّی و مبهم- در منابع پیشین نیامده است.
کتیبه‌های فارسی که تا روزگار ما در عتبات باقی بود را نیز رژیم صدام بعثی به دلیل دشمنی و مخالفت با ایران و فرهنگ ایرانی محو یا نابود کرد. دامنۀ این تخریب و امحاء –که با آغاز جنگ تحمیلی علیه ایران شروع شده و در انتفاضۀ شعبانیه3

انتفاضۀ شعبانیه عراق عنوان قیام مردم عراق بر ضد حکومت صدام حسین بود که در ماه شعبان سال ۱۴۱۱ قمری مطابق با اسفند ۱۳۶۹ شمسی و مارس ۱۹۹۱ میلادی رخ داد. این قیام پس از شکست ارتش عراق در جنگ اول خلیج فارس رخ داد و چهارده استان از هجده استان عراق به دست معترضین افتاد، ارتش عراق به سرکوب روی آورد و هزاران نفر کشته و حدود دو میلیون آواره شدند. در اثر یورش وحشیانۀ ارتش بعثی، حرم امام علی در نجف اشرف و حرمین امام حسین و اباالفضل العباس علیهم‌السلام در کربلا هتک حرمت شده و به شدت آسیب دید؛ به طوری که تا شش ماه حرم‌ها به روی زائران بسته بود. برای کسب اطلاعات بیشتر بنگرید به: تبرائیان، صفاءالدین، انتفاضه شعبانیه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۱ش.

به اوج رسید- بسیار گسترده بوده و هر واژۀ غیرعربی از سطوح خارجی دیوارها و ضریح‌ها محو شد.
آنچه از این کتیبه‌ها باقی مانده و پس از نابودی حکومت صدام، در سال‌های اخیر توسط هنرمندان ایرانی و ستاد بازسازی عتبات عالیات تعمیر و دوباره نصب گردیده، بسیار اندک است که مهم‌ترین آن‌ها به اختصار عبارتند از:

الف) کتیبه‌های نجف اشرف:
1- ایوان طلای حرم مطهر علوی موسوم به «ایوان نجف» که بنای آن به سال 1024 هجری به فرمان شاه صفی صفوی و با نظارت میرزا تقی مازندرانی صدراعظم انجام شده است. ايوان طلا از زيباترين و با شكوه‌ترين ايوان‌هاي حرم است كه در پايين پاي مبارك و رو به مشرق واقع شده و در برابر آن باب السوق الكبير قرار دارد. اين ايوان 40 متر ارتفاع و 45 متر طول دارد و به طور كامل از طلاي ناب روكش شده است. طلاكاري ايوان و گنبد را نادر شاه افشار در 1156 هجری انجام داده است. تمام نماي بيروني ايوان، كناره ها و ديواره ها تا سقف و قوس با طلاي ناب پوشش داده شده است. از داخل ايوان طلا دري به داخل رواق باز مي شود و چلچراغ بسيار زيبايي در وسط ايوان نصب شده كه هديۀ ناصرالدين شاه قاجار است. (تصویر1) در وسط ایوان طلا و در دو سوی درب ورودی به رواق، قصیدۀ فارسی عرفی شیرازی در مدح امیرالمؤمنین(ع) با مطلع «این بارگاه کیست که گویند بی‌هراس/کای اوج عرش سطح حضیض تو را مماس» به خط نستعلیق محمد جعفر اصفهانی به تاریخ 1156 قمری بر روی خشت‌های زرّین کتابت گردیده است. (تصویر2) در قسمت بالای این کتیبه‌ها در طرفین، دو کتیبۀ میناکاری با ذکر «ناد علیاً مظهر العجائب» به خط نستعلیق و با امضای «کتبه العبد ابن ابدال محمد على نقاش فی سنه ۱۱۵۶» موجود است. (تصویر3)
2- در قسمت بالای درب ورودی به رواق، گلدان میناکاری زرّینی شامل 12 شاخۀ گل به صورت برجسته خودنمایی می‌کند که در فضای داخلی آن کتیبه‌ای به خط ثلث ایرانی شامل قصیدۀ عربی شیخ بهایی در توسل به اهل‌بیت(ع) با مطلع «بنَبیٍّ عَرَبیٍّ وَ رَسولٍ مَدَنی/ وَ أَخیهِ أَسَدِ اللهِ مُسَمّی بِعَلی» کتابت گردیده است. (تصویر4)
3- در قسمت بالایی ایوان و نزدیک به سقف آن، در دو خشت لوزی شکل میناکاری شده، یک بیت شعر فارسی «نجف است این، نجف! چه می‌پرسی!؟/ عرش این جا نشسته بر کرسی» از محمد مجذوب تبریزی به خط نستعلیق کتابت شده است. (تصویر5)
4- در دیوارۀ خارجی ایوان کتیبه‌ای وجود دارد که از کنار منارۀ جنوبی آغاز شده و پس از عبور از فضای داخلی بالای درب رواق، به کنار منارۀ شمالی می‌رسد. این کتیبه شامل 28 بیت شعر تُرکی سرودۀ میرزا عبدالرزاق تبریزی جهانشاهی است که به فرمان نادرشاه افشار به خط نستعلیق روی خشت‌های طلایی میناکاری شده و مضمون آن شرح فرمان نادر شاه برای طلاکاری ایوان و گنبد مطهر است. (تصویر6)
5- کتیبۀ دیگری در بالاترین قسمت ایوان و تقریباً چسبیده به سقف آن موجود است که متن آن عربی است و به خط ثلث بر روی خشت‌های طلا کتابت گردیده و مضمون آن، تاریخ طلاکاری ایوان و گنبد مطهر توسط نادرشاه است.
6- شاه طهماسب صفوی، گنبد مطهر را که گچي بود، كاشي‌كاري كرد. پوشش کاشی گنبد مطهر، تا عصر نادري همچنان باقی بود. نادر شاه كه در 1156 هجری به زيارت آمده بود، دستور داد كاشي‌هاي كهنۀ گنبد را برداشته و آن را تذهيب كنند. بر روی گریو گنبد مطهر، کتیبه‌ای میناکاری شده به شکل کمربندی و به عرض 46/1 متر در سه ردیف نصب شده است. در ردیف میانی، سورۀ فتح به خط ثلث ایرانی و در دو ردیف بالا و پایین، اشعار فارسی در مدح و منقبت امیرالمؤمنین(ع) کتابت شده است. (تصویر7) پنجرۀ کوچکی در گنبد مطهر تعبیه شده که حد فاصل گنبد داخلی و خارجی است. این پنجره به صورت کتیبه‌ای مشبک‌کاری طراحی شده و حدیث شریف نبوی «انا مدینة العلم و علی بابها» به خط ثلث ایرانی با تزئینات اسلیمی روی آن کتابت گردیده است. مشبک بودن این کتیبه، پنجره را برای عمل تهویه و نورگیری مناسب کرده است. (تصویر8)
7- جدیدترین کتیبۀ ایرانی موجود در حرم مطهر علوی، کتیبۀ فضای گنبدخانه است که اطراف دیوارهای داخلی زیر گنبد و اطراف ضریح را در بر می‌گیرد. این کتیبه به قلم استاد سیدمحمد حسینی موحد و به خط ثلث نوشته و بر روی کاشی معرّق نصب شده است.

ب) کتیبه‌های کربلای معلّی:
1- گنبد مطهر حرم حسینی سه مرتبه توسط پادشاهان قاجار طلاکاری شده که آخرین بار به فرمان ناصرالدین شاه بوده است که هم‌اکنون نیز موجود است. ناصرالدين شاه قاجار در 1273 هجری دوباره پوشش طلاي گنبد را بازسازي و مرمت كرد. گریو گنبد را کتیبه‌ای به خط ثلث از سورۀ فجر آراسته است. جز این، كتيبه‌اي با مضمون «تذهيب القبة الحسينية علي عهد السلطان ناصرالدين شاه قاجاري، كتبه محمد حسين الشهير بالمشهدي 1273 و جدد بناها و قسم من تذهيبها في سنه 1273» در سمت راست و کتیبۀ دیگری با مضمون «و قد تشرف بتعمير هذه القبة المباركة الشريفة المنورة بعون الله تعالي السلطان الاعظم و الخاقان الاعدل السلطان بن سلطان ناصر الدين شاه قاجاري خلد الله ملكه» در سمت چپ گنبد موجود است. (تصویر9)
2- کتیبۀ سردر ورودی ایوان طلای حرم شریف به رواق، شامل حدیث شریف نبوی «قال سید الکونین حسینٌ منّی و انا من حسین» است که حدود 50 سال پیش به خط نستعلیق استاد ابراهیم زرین‌قلم زنجانی کتابت شده است. (تصویر10) این کتیبه در یورش ارتش بعثی در انتفاضۀ شعبانیه به شدّت آسیب دید که هنوز هم آثار آن دیده می‌شود. (تصویر11)
3- جدیدترین کتیبۀ ایرانی موجود در حرم مطهر حسینی، مجموع خطوط ضریح شریف است که به قلم استاد سیدمحمد حسینی موحد و به خط ثلث نوشته شده است. (تصویر12)

ج) کتیبه‌های کاظمین:
در حرم مطهر کاظمین(ع)، کتیبه‌های فراوانی به خط ثلث از عهد صفویه بر جای مانده است. از جمله ايواني که در ضلع شرقي رواق و برابر مقبرۀ شيخ مفيد قرار دارد و امروزه متروك مانده است، كتيبه‌اي به خط ثلث به نام شاه اسماعيل به تاريخ 926 هجری دارد که فاقد رقم است. در سرتاسر صحن تا ديوار مسجد صفوي، كتيبه‌اي كمربندی قرار دارد که به خط ثلث بر روي كاشي‌هاي لاجوردي به عرض نيم متر کتابت شده و شامل برخي از سوره‌هاي قرآن کریم است. در انتهای کتیبه‌ها امضایی با مضمون «كتبه تراب اقدام الزائرين نصرالله مشهدي خادم الروضة الرضوي 1298» به چشم مي خورد. همچنین بر پيشاني غرفه‌ها و ايوان‌ها نيز كتيبه‌هايي به خط ثلث و به همین طرز نوشته شده است که در آن ها نيز تاریخ 1298 هجری دیده می‌شود. جدیدترین کتیبۀ ایرانی موجود در کاظمین، کتیبۀ گریو دو گنبد مطهر است که به قلم استاد سیدمحمد حسینی موحد و به خط ثلث نوشته شده است. (تصویر13)

د) کتیبه‌های سامراء:
در حرم مطهر امامین عسکریین(ع)، گنبدی بر فراز بقعۀ شریفه وجود داشت که از همه گنبدهای عتبات عالیات بزرگ‌تر بود. به فرمان ناصرالدین شاه، گنبد شریف را تذهیب کردند. محیط گنبد ۶۸ متر بود و کتیبه‌ای میناکاری به خط ثلث همچون کمربندی دور آن نصب گردیده بود. در پایین این کتیبه، کتیبۀ دیگری در قالب ترنج نوشته شده بود که مضمون آن، تاریخ طلاکاری گنبد و نام شاه قاجار بود. (تصویر14) ضریح امامین عسکریین(ع) نیز در سال 1335 شمسی در اصفهان ساخته شده و خطوط آن توسط مرحوم فضائلی کتابت شده بود. متأسفانه حرم مطهر و از جمله گنبد و ضریح، طی دو انفجار تروریستی در سال‌های 1384 و 1386 توسط عوامل تکفیری ویران شد. تنها نشان دیگری که از کتیبه‌های قاجاری در سامراء یافت می‌شود، عبارت «السلطان بن السلطان ناصرالدین شاه قاجار» است که به خط ثلث در دو سوی باب‌القبلة حرم مطهر روی کاشی هفت‌رنگ نوشته شده است. (تصویر15)
سنگ مزارهای نفیس –غالباً از جنس مرمر با کتیبه‌های عالی به خط نستعلیق- مربوط به خاندان دنبلی که در صحن شریف و حجره‌های مجاور مدفونند، نیز در اثر انفجارها و تخریب‌های سه دهۀ اخیر از جای کنده شده و یا به شدت آسیب دیده‌اند. تعداد زیادی از این سنگ‌ها در وضعیتی اسف‌باردر انبار آستان مقدس نگهداری می‌شوند.
سخن آخر این که، آثار هنری خوشنویسی ایرانی در عتبات مقدّسه، با گذشت زمانی طولانی، دستخوش تخریب و تغییر گردیده و بخش مهمی از آن از میان رفته است. چه نیکوست اگر کارشناسان متخصّص با حمایت مراجع عظام، اندک باقیماندۀ این آثار را به صورت مستند به عنوان میراث هنر شیعی و ایرانی جمع‌آوری و یا بازتولید نمایند.

منابع:
- سعار ماهر، مشهد الامام معلی فی النجف و ما به الهدایا و التحف، (قاهره، نشر دارالمعارف بمصر، بی‌تا)
- محمدحسن مصطفی کلیددار، مدینه الحسین او مختصر تاریخ کربلا، (بغداد، نشر النجاج، 1367) ج 1، ص 34؛ سلمان هادی آل طعمه، تراث کربلا، (بیروت، نشر موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1403)
- شیخ محمد حسن آل یاسین، تاریخ حرم کاظمین، ترجمه غلامرضا اکبری، (بی¬جا، نشر کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، 1371)
- ناصرالدین شاه، شهریار جاده‌ها، (سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات)، (تهران، نشر سازمان اسناد ملی ایران، 1372)
- دایرة المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، (تهران، بنیاد خیریه و فرهنگی شط، 1369)