صفحه اصلی
/
کنفرانس‌ها
/
/
بازخوانی ساختار جامعۀ مدینه و تأثیر آن بر تحلیل تاریخی عصر پیامبر
بازخوانی ساختار جامعۀ مدینه و تأثیر آن بر تحلیل تاریخی عصر پیامبر
مجالس اهل کتاب (۸)
تاریخ برگزاری:
۲۸ دی ۱۴۰۲ش.
در تاریخ پنجشنبه، ۲۸ دی ۱۴۰۲ ش.، هشتمین مجلس از سلسله «مجالس اهل کتاب» با سخنرانی دکتر مهران اسماعیلی، پژوهشگر تاریخ اسلام، در بنیاد محقق طباطبائی در تالار میرزا عبدالله افندی، برگزار شد. این جلسه که با استقبال علاقه‌مندان روبرو شد، با معرفی دکتر اسماعیلی توسط ریاست بنیاد، سید علی طباطبائی آغاز گشت.
دکتر اسماعیلی در این سخنرانی به ارائه دیدگاهی نوین و چالشی در خصوص ساختار جغرافیایی و اجتماعی مدینه در عصر پیامبر (ص) پرداخت. ایشان استدلال کردند که تصور رایج از مدینه به عنوان یک «شهر» واحد و محصور در آن دوران، با واقعیات تاریخی و جغرافیایی همخوانی ندارد. نکات کلیدی مطرح شده توسط ایشان عبارت بودند از:
1. یثرب، مجموعه‌ای از روستاها: برخلاف تصور یک شهر متمرکز، یثرب در عصر پیامبر (ص) مجموعه‌ای از روستاها و آبادی‌های کشاورزی پراکنده بوده است. «مدینه» به معنای شهر مرکزی بعدها و به تدریج حول مسجدالنبی شکل گرفته است.
2. دیوارهای مدینه: دیوارهایی که در نقشه‌های تاریخی مدینه دیده می‌شود، متعلق به قرن سوم هجری و پس از آن است و در زمان پیامبر (ص) مدینه فاقد دیوار شهری بوده است. این دیوارها بعدها برای مقابله با حملات اعراب در دوران خشکسالی ساخته شدند.
3. بازنگری در ماجرای خندق: با توجه به وجود دشت‌های گدازه‌ای (حَرّه‌ها) در شمال مدینه که خود مانع طبیعی بوده‌اند، دکتر اسماعیلی معتقدند خندق نه برای حفاظت از یک شهر مرکزی، بلکه احتمالاً بین حره شرقی (واقم) و حره غربی (وبره) برای جلوگیری از دسترسی دشمن به روستاهای کشاورزی حفر شده است.
4. ساختار اجتماعی مدینه: ایشان به شواهدی از غلبه تک‌همسری و نشانه‌هایی از ساختار زن‌سالار در جامعه یثرب اشاره کردند. آیه قرآن در مورد ازدواج با دو، سه یا چهار زن، در بستر تاریخی خاص خود (پس از جنگ احد و برای سرپرستی زنان بیوه شهدا) نازل شده و تشویقی بوده برای کنار گذاشتن فرهنگ تک‌همسری سخت‌گیرانه آن زمان در جهت حل یک معضل اجتماعی، نه مجوزی برای چندهمسری بی‌ضابطه.
5. تأثیر بر تحلیل تاریخی: این بازخوانی ساختار جغرافیایی و اجتماعی، درک ما از بسیاری وقایع تاریخی مانند بیعت عقبه، مهاجرت، غزوات (به ویژه احد و خندق) و حتی رویداد سقیفه را تحت تأثیر قرار می‌دهد و نیازمند بازنگری است. برای مثال، مراجعه امیرالمومنین (ع) به انصار پس از سقیفه، به معنای مراجعه به روستاها و طوایف مختلف در مناطق علیا (عالیه) و سفلای یثرب بوده است.
بخش پرسش و پاسخ
پس از سخنرانی اصلی، جلسه پرسش و پاسخ پرباری برگزار شد. در این بخش، مباحثی چون:
• نحوه انتخاب نقباء در بیعت عقبه و نسبت جمعیتی اوس و خزرج در آن.
• انتصابی یا انتخابی بودن مسئولیت‌ها در دوران پیامبر (ص) و ارتباط آن با مباحث کلامی بعدی.
• قدمت دشت‌های گدازه‌ای و فوران‌های آتشفشانی در منطقه.
• تفاوت مفهومی «یثرب» (منطقه وسیع روستایی) و «مدینه» (هسته شهری اولیه).
• لزوم تفکیک و بررسی رفتار طوایف و زیرمجموعه‌های اوس و خزرج به صورت جداگانه به جای نگاه یکپارچه به «انصار».
• تأکید بر اهمیت فهم آیات قرآن و روایات تاریخی در بستر و کانتکست خاص خود.
دکتر اسماعیلی در پاسخ به سوالات، ضمن تبیین دیدگاه‌های خود، بر لزوم پژوهش‌های دقیق‌تر و بازنگری در مفروضات رایج تاریخی تأکید کردند و اشاره نمودند که بسیاری از این مباحث نیازمند تحقیقات میدانی و تطبیق با منابع تاریخی است.
این سخنرانی با ارائه نگاهی متفاوت به ساختار مدینه النبی، افق‌های جدیدی را برای پژوهشگران تاریخ اسلام گشود و اهمیت بازنگری انتقادی در منابع و تحلیل‌های تاریخی را برجسته ساخت. فایل صوتی این جلسه نیز جهت استفاده علاقه‌مندان در دسترس قرار گرفته است.
دکتر اسماعیلی در این سخنرانی به ارائه دیدگاهی نوین و چالشی در خصوص ساختار جغرافیایی و اجتماعی مدینه در عصر پیامبر (ص) پرداخت. ایشان استدلال کردند که تصور رایج از مدینه به عنوان یک «شهر» واحد و محصور در آن دوران، با واقعیات تاریخی و جغرافیایی همخوانی ندارد. نکات کلیدی مطرح شده توسط ایشان عبارت بودند از:
1. یثرب، مجموعه‌ای از روستاها: برخلاف تصور یک شهر متمرکز، یثرب در عصر پیامبر (ص) مجموعه‌ای از روستاها و آبادی‌های کشاورزی پراکنده بوده است. «مدینه» به معنای شهر مرکزی بعدها و به تدریج حول مسجدالنبی شکل گرفته است.
2. دیوارهای مدینه: دیوارهایی که در نقشه‌های تاریخی مدینه دیده می‌شود، متعلق به قرن سوم هجری و پس از آن است و در زمان پیامبر (ص) مدینه فاقد دیوار شهری بوده است. این دیوارها بعدها برای مقابله با حملات اعراب در دوران خشکسالی ساخته شدند.
3. بازنگری در ماجرای خندق: با توجه به وجود دشت‌های گدازه‌ای (حَرّه‌ها) در شمال مدینه که خود مانع طبیعی بوده‌اند، دکتر اسماعیلی معتقدند خندق نه برای حفاظت از یک شهر مرکزی، بلکه احتمالاً بین حره شرقی (واقم) و حره غربی (وبره) برای جلوگیری از دسترسی دشمن به روستاهای کشاورزی حفر شده است.
4. ساختار اجتماعی مدینه: ایشان به شواهدی از غلبه تک‌همسری و نشانه‌هایی از ساختار زن‌سالار در جامعه یثرب اشاره کردند. آیه قرآن در مورد ازدواج با دو، سه یا چهار زن، در بستر تاریخی خاص خود (پس از جنگ احد و برای سرپرستی زنان بیوه شهدا) نازل شده و تشویقی بوده برای کنار گذاشتن فرهنگ تک‌همسری سخت‌گیرانه آن زمان در جهت حل یک معضل اجتماعی، نه مجوزی برای چندهمسری بی‌ضابطه.
5. تأثیر بر تحلیل تاریخی: این بازخوانی ساختار جغرافیایی و اجتماعی، درک ما از بسیاری وقایع تاریخی مانند بیعت عقبه، مهاجرت، غزوات (به ویژه احد و خندق) و حتی رویداد سقیفه را تحت تأثیر قرار می‌دهد و نیازمند بازنگری است. برای مثال، مراجعه امیرالمومنین (ع) به انصار پس از سقیفه، به معنای مراجعه به روستاها و طوایف مختلف در مناطق علیا (عالیه) و سفلای یثرب بوده است.
بخش پرسش و پاسخ
پس از سخنرانی اصلی، جلسه پرسش و پاسخ پرباری برگزار شد. در این بخش، مباحثی چون:
• نحوه انتخاب نقباء در بیعت عقبه و نسبت جمعیتی اوس و خزرج در آن.
• انتصابی یا انتخابی بودن مسئولیت‌ها در دوران پیامبر (ص) و ارتباط آن با مباحث کلامی بعدی.
• قدمت دشت‌های گدازه‌ای و فوران‌های آتشفشانی در منطقه.
• تفاوت مفهومی «یثرب» (منطقه وسیع روستایی) و «مدینه» (هسته شهری اولیه).
• لزوم تفکیک و بررسی رفتار طوایف و زیرمجموعه‌های اوس و خزرج به صورت جداگانه به جای نگاه یکپارچه به «انصار».
• تأکید بر اهمیت فهم آیات قرآن و روایات تاریخی در بستر و کانتکست خاص خود.
دکتر اسماعیلی در پاسخ به سوالات، ضمن تبیین دیدگاه‌های خود، بر لزوم پژوهش‌های دقیق‌تر و بازنگری در مفروضات رایج تاریخی تأکید کردند و اشاره نمودند که بسیاری از این مباحث نیازمند تحقیقات میدانی و تطبیق با منابع تاریخی است.
این سخنرانی با ارائه نگاهی متفاوت به ساختار مدینه النبی، افق‌های جدیدی را برای پژوهشگران تاریخ اسلام گشود و اهمیت بازنگری انتقادی در منابع و تحلیل‌های تاریخی را برجسته ساخت. فایل صوتی این جلسه نیز جهت استفاده علاقه‌مندان در دسترس قرار گرفته است.
همچنین نگاه کنید
|
|
مهران اسماعیلی (سخنران) |