چکیده1

از همۀ کسانی که مرا در نگارش این مقاله کمک کردند، خصوصاً پدرم سید محمد و عمویم سید علی طباطبائی یزدی، دکتر مرتضی کریمی‌نیا و دکتر سید محسن موسوی که بدون هیچ منّتی از گام‌های آغازین تا پایانی این پژوهش مرا از راهنمایی‌های خویش ‌بهره‌مند ساختند صمیمانه متشکرم.

هدف این پژوهش، ارائۀ چشم‌اندازی از تحقیقات خاورشناسان پیرامون شخصیّت حضرت ابوطالب به زبان‌های اروپایی است. توجّه به اهمیّت حوزۀ کتابشناسی مطالعات اسلامی در غرب از یک طرف، و نبود یک کتابشناسی‌ نسبتاً جامع پیرامون آثار غربیان دربارۀ حضرت ابوطالب از طرفی دیگر، ضرورت چنین پژوهشی را آشکار می‌کند. در این تحقیق،‌ به روش کتابخانه‌ای از فهرست‌ها، کتابشناسی‌ها، پایگاه‌های اطلاعات و کتابخانه‌های حوزۀ مطالعات اسلامی به زبان‌های اروپایی برای جمع‌آوری و توصیف داده‌ها استفاده شده است. آثاری که در این کتابشناسی معرّفی شده‌اند، به چهار دسته تقسیم می‌گردند: الف) آثاری که از حضرت ابوطالب صرفاً یک زندگی‌نامه ارائه می‌دهند؛ ب) آثاری که ضمن آشنا ساختن مخاطب با ایشان و ارائۀ یک زندگی‌نامه، به ادلۀ ایمان آوردن یا نیاوردن وی نیز اشاره می‌کنند؛ پ) آثاری که منتقدانه و با دید تحلیلی ادلۀ مذکور را بررسی می‌کنند؛ ت) بعضی از مهم‌ترین ترجمه‌های اشعار حضرت ابوطالب. از این رو، کتابشناسی این مقاله نیز در چهار قسم مذکور ارائه می‌شود. در آخر نیز تحلیل تاریخیِ پژوهش‌های پیرامون حضرت ابوطالب به زبان‌های اروپایی و همچنین تصوّری که شرق‌شناسان از ایشان دارند، به عنوان جمع‌بندی و نتیجه‌گیری آماری تقدیم می‌گردد.

واژگان کلیدی: ابوطالب؛ ایمان ابوطالب؛ کتابشناسی توصیفی ـ تحلیلی؛ خاورشناسی؛ مطالعات اسلامی به زبان‌های اروپایی.

مقدمه
هدف نگارش این مقاله ارائۀ یک کتابشناسی توصیفی - تحلیلی از کتابها و مقالاتی است که در مورد حضرت ابوطالب به زبان‌های اروپایی نوشته شده‌‌ است. ناگفته پیداست که نخستین گام در تحقیق و تألیف در یک موضوع، فراهم کردن کتابشناسی آن موضوع است. کتابشناسی متکفّل تشریح، تفسیر، توصیف و بررسی کتاب است،2

صمیعی، متیرا. «کتابشناسی»، در دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی (1385 ش.)، ج 2، ص 1559.

و از مهم‌ترین فوائد آن، این است که این علم با جمع‌آوری منابع پژوهش در یک موضوع، به جامعیّت تحقیقات بعدی در آن موضوع کمک شایانی می‌کند.3

“Bibliography” in Encyclopedia Americana (1918), Wilcox, Marrion ed., vol. III, p. 674; “Bibliography” in Encyclopædia Britannica (March 15, 2017) https://www.britannica.com/topic/bibliography
(دسترسی: 23/06/1398 ش.)؛ افشار، ایرج. کتابشناسی ده سالۀ کتابهای ایران (1346 ش.)، حسین بنی آدم (با همکاری)، ص 3؛ سمیعی، میترا. «کتابشناسی»، در دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی (1385 ش.)، ج 2، ص 1561.

نویسنده‌ای که برای نگارش در موضوعی به مطالعۀ چند کتاب بسنده می‌کند و از درنگریستن به کتابهای دیگر رخ برمی‌تابد، تألیف او بر صواب و بسامان نخواهد بود.4

اسفندیاری، محمد. کتابشناخت (1376 ش.)، ص 9.

از این رو، کتابشناسی‌ها ابزار مهم تحقیق، ‌و کلید پژوهش‌های علمی محسوب می‌شوند.5

صمیعی، میترا. «کتابشناسی»، در دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی (1385 ش.)، ج 2، ص 1559).

آثاری که در این کتابشناسی معرّفی شده‌اند، به چهار دسته تقسیم می‌شوند: الف) آثاری که از حضرت ابوطالب صرفاً یک زندگی‌نامه ارائه می‌دهند؛ ب) آثاری که ضمن آشنا ساختن مخاطب با ایشان و ارائۀ یک زندگی‌نامه، به ادلۀ ایمان آوردن یا نیاوردن وی نیز اشاره می‌کنند؛ پ) آثاری که منتقدانه و با دید تحلیلی ادلۀ مذکور را بررسی مپی‌کنند؛ ت) بعضی از مهم‌ترین ترجمه‌های اشعار حضرت ابوطالب. از این رو، کتابشناسی این مقاله را نیز در چهار قسم مذکور ارائه می‌کنیم. در پایان نیز تصوّر شرق‌شناسان غیر مسلمان از شخصیّت ایشان و تحلیل تاریخیِ پژوهش‌های پیرامون آن حضرت به زبان‌های اروپایی، به صورت چکیده و به عنوان جمع‌بندی و نتیجه‌گیری آماری تقدیم گردیده است.
پیش از این در سال 1394 ش. مقاله‌ای با نام «حضرت ابوطالب از نگاه برخی مستشرقین»6

فخر روحانی، محمدرضا. «حضرت ابوطالب در نگاه برخی مستشرقین» در فصلنامۀ تخصّصی مطالعات قرآن و حدیث سفینه (1394 ش.)، شمارۀ 47، تابستان 1394 ش.، صص 106-97.

‌ منتشر شده، که در آن دیدگاهِ 10 خاورشناس در مورد حضرت ابوطالب به صورت اجمالی بررسی شده است. هرچند موضوع نوشتۀ حاضر عامّ‌تر از موضوع پژوهش مذکور است، می‌توان این سطور را ادامۀ راه آن پژوهش دانست.
محدودیت دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی و نشریه‌های بین المللی در مطالعات اسلامی عمده‌ترین مانع برای جامعیّت کتابشناسی حاضر بوده است. به هر حال تا آنجا که مقدور بود نوشته‌های مستقل و نیمه‌‌مستقل در مورد حضرت ابوطالب به زبان‌های اروپایی گردآوری شد. امید است نگارش این مقاله کمکی هرچند ناچیز به پژوهش‌های بعدی در محور شخصیّت حضرت ابوطالب کرده باشد.
قبل از آغاز یادکرد و توصیف کتابها و مقاله‌ها، یادآوری نکاتی لازم است:
• کتابشناسی‌ این مقاله صرفاً «کتاب»شناسی نیست؛ بلکه تلاش کردیم تا مقاله‌ها و جزوه‌های مربوط به بحث هم گنجانده شود.
• در توصیف کتابها کوشیده شده تا دورنمایی از محتوای آنها به دست داده شود. تلاش شد تا از پژوهش‌های علمی‌تر، توصیف بیشتری داشته باشیم و از توضیحات اضافی در مورد آثاری که جنبۀ داستانی دارند یا صرفاً جمع‌آوری مطالب گذشتگان و تکرار مکرّرات هستند دوری کنیم. همچنین در آثار علمی، اولویت بیشتریِ توضیح با مقالات یا کتاب‌هایی بود که تا کنون به زبان فارسی یا عربی ترجمه نشده‌ است.
• آثار معرّفی شده در هر قسم، به ترتیب سال وفات نویسندۀ آن ذکر و معرّفی شده‌ است (از متقدّم به متأخّر). ملاک دوم در چینش آثار، سال چاپ آنها در نظر گرفته شده است.
• آیین کتابشناسی این مقاله مطابق با روش اِم اِل اِی (MLA) است.
• توصیف محتویات آثار معرّفی شده در این مقاله با واسطه (مثلاً برگرفته از دیگر کتابشناسی‌های توصیفی) نبوده، و نگارندۀ این نوشته در معرّفی هر کتاب یا مقاله به اصل منبع رجوع کرده است، مگر در چند مورد که تذکر داده شد.
• این پژوهش فقط در پی ارائۀ کتابشناسی است؛ لذا با توجه به اینکه محتوای معدودی از کتابها و مقالات شاید از جهت فکری و اعتقادی با اندیشه اسلامی سازگار نباشد، نگارندۀ این سطور در قبال محتوای مقاله‌ها و کتابهای یاد شده و یا مطالبی که در اینجا از آنها نقل شده است پاسخگو نیست.


الف) آثاری که از حضرت ابوطالب صرفاً یک زندگی‌نامه ارائه کرده‌اند

از آن جهت که تعدادی از دایرۀ المعارف‌های اسلام - از آنجا که غرض‌شان صرفاً آشنا ساختن خواننده با اسلام است – به توضیحات مختصری پیرامون حضرت ابوطالب اکتفا کرده‌اند،‌ در اینجا به خلاف قسمت «ب» و «پ» این مقاله، فهرست‌وار این آثار را معرفی می‌کنیم‌ و به توصیف آنها نمی‌پردازیم. تنها اگر نکته‌ای در متن مهم به نظر می‌رسید، آن را ذیل کتابشناسیِ آن اثر یادآور می‌شویم.

1. مدخل «ابوطالب» در واژه‌نامۀ اسلام7

برای رعایت زیبایی عبارت، در برگرداندن عناوین این دانشنامه و بعضی آثار دیگر به زبان فارسی اندکی مسامحه رخ داده است.

– زبان: انگلیسی

“Abū Ṭālib” in A Dictionary of Islam, Hughes, Thomas Patrick ed. (New York - London: Scribner, Welford & Co / W. H. Allen & Co, 1885), p. 8.
نویسنده: Thomas Patrick Hughes8

توماس پاتریک هیوز (1911 – 1838/1823 م.) از کشیش‌های مسیحی و اسلام‌شناسان زادۀ‌ بریتانیا است. در سال 1864 م. در کلیسای عالی ایزلینگتون لباس کشیشی به تن کرد. در سال‌های 1876 و 1886 م. به ترتیب به لیسانس و دکترای الهیات نایل آمد. شاید بتوان گفت بیشتر فعالیّت‌های او مربوط به کارهای تبلیغی برای مسیحیّت بوده است (مشکین‌نژاد، پرویز و سیدسعید فیروزآبادی (به سرپرستی)، فرهنگ خاورشناسان (1382 ش.)، ج 8، صص 9-778).

حجم اثر: 49 کلمه
در این اثر حضرت ابوطالب به عنوان کسی معرفی شده که کافر زندگی کرده و کافر از دنیا رفته است. البته شایان توجه است که این دانشنامه چاپ‌های متعددی داشته است، که ما در اینجا به ذکر اطلاعات چاپ یکی از آنها اکتفا کرده‌ایم.

2. مدخل «ابوطالب» در واژه‌نامۀ تاریخی اسلام – زبان: انگلیسی

“Abū Ṭālib” in Historical Dictionary of Islam, Adamec, Ludwig W. ed. (Lanham – Maryland - London: The Scarecrow Press, Inc., 2001), p. 30.

نویسنده: Ludwig W. Adamec9

لودویگ آدامک (2019 - 1924 م.) تاریخ‌دان شرق نزدیک و جهان اسلام بود. در سال 1960 م. در رشتۀ مطالعات شرق میانه و شرق نزدیک دانشگاه کالیفرنیا درجۀ کارشناسی، در 1961 م. مدرک کارشناسی ارشد و در 1966 م. با استفاده از بورس فنّ آموزش دفاع ملی (National Defense Education Art) درجۀ دکتری دریافت کرد. در 1967 م. استادیار دانشگاه میشیگان آمریکا، و به مدت سه سال استادیار تاریخ شرق نزدیک و زبان عربی دانشگاه آریزونای آمریکا بود. عمدۀ تحقیقاتش در زمینۀ تاریخ و سیاست شرق نزدیک، ترکیه و تاریخ و سیاست جهان اسلام می‌باشد (مشکین نژاد، پرویز و سعید فیروزآبادی (به سرپرستی)، فرهنگ خاورشناسان (1382 ش.)، ج 1، ص 36).

حجم اثر: 62 کلمه

3. مدخل «ابوطالب» در واژه‌نامۀ عمومی اسلام – زبان: انگلیسی

“Abū Ṭālib” in A Popular Dictionary of Islam, Netton, Ian Richard ed. (Richmond: Curzon, 1997), p. 18.
نویسنده: Ian Richard Netton10

آیان ریچارد نتون (متولد 1948 م.) از اساتید بخش مطالعات اسلامی دانشگاه اکسِتِر انگلستان است. فارابی و مکتب او (1992 م.)، اسلام، مسیحیت و یک سیر عرفانی: یک اکتشاف تطبیقی (2011 م.) از جملۀ آثار او هستند (منبع: پروفایل او در سایت انتشارات دانشگاه ادینبورو – دسترسی: 05/08/1398 ش.؛ وُرلدکَت – دسترسی: 18/08/1398 ش.).

<https://edinburghuniversitypress.com/ian-richard-netton.html>.
<http://worldcat.org/identities/lccn-n82213178/>.

حجم اثر: 98 کلمه

4. مدخل «ابوطالب» در واژه‌نامۀ‌ سادۀ اسلام – زبان: انگلیسی

“Abū Ṭālib” in A Basic Dictionary of Islam, Maqsood, Ruqaiyyah Waris ed. (New Delhi: Goodword books, 1999), p. 30.

نویسنده: Ruqaiyyah Waris Maqsood11

رقیّه وارس مقصود (متولد 1942 م.) از نویسندگان بریتانیایی است. نام اصلی او روزلين روشبروك است. او در سال 1986 اسلام آورد، و بعد از آن ده‌ها کتاب در مورد اسلام و مسلمانان نوشت. او در معرّفی و تبلیغ دین اسلام خدمات مهمی انجام داده است. فهرستی از آثار او را در ویکی‌پدیای انگلیسی می‌توان دید (منبع: ویکی‌پدیای عربی و انگلیسی – دسترسی: 05/08/1398 ش.).
<https://en.wikipedia.org/wiki/Ruqaiyyah_Waris_Maqsood>.
<https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D9%82%D9%8A%D8%A9_%D9%85%D9%82%D8%B5%D9%88%D8%AF>.

حجم اثر: 61 کلمه
طبق محتوای این مدخل، «او هرگز مسلمان نشد».

5. کتاب اصحاب پیامبر و تابعین آنها؛ ابوطالب: حامی پیامبر – زبان: انگلیسی

Al-Sayyid, Kamal. The Companions of the Prophet and their Followers; Abu Talib: The Supporter of the Prophet (vol. I), Jasim al-Rasheed tr. (Qum: Ansariyan Publications, 2000).

نویسنده: Kamal al-Sayyid12

کمال السید از نویسندگان عراقی الأصل تابع ایران است. او از حدود سال 1360 ش. که به ایران آمد، به کار و نگارش آثار داستانی و زندگی‌نامۀ ائمه شیعه (ع) پرداخت. او هم‌‌اکنون عضو انجمن قلم ایران است (منبع: «کمال السید تابعیت ایرانی گرفت»، همشهری آنلاین – دسترسی: 16/08/1398 ش.).

<https://www.hamshahrionline.ir/news/7575>.

مترجم: Jasim al-Rasheed
تعداد صفحات: 32 صفحه (22.9 سانتی‌متر)

6. مدخل «ابوطالب عبدمناف بن عبد المطّلب» در دایرة المعارف مختصر اسلام – زبان: انگلیسی

“Abū Ṭālib ʿAbd Manāf b. ʿAbd al-Muṭṭalib” in A Concise Encyclopedia of Islam, Newby, Gordon ed. (Oxford: Oneworld, 2002), pp. 17-8.

نویسنده: گوردن نیوبای13

پروفسور گوردن نیوبای (متولد 1939 م.) از دانشمندان مطالعات اسلامی، یهودی و مطالعات تطبیقی مشغول در دانشکدۀ مطالعات خاورمیانه و جنوب آسیای دانشگاه اِموری آمریکا است. او سال ۱۹۹۲ م. به عنوان استاد و رئیس دانشکدۀ مطالعات خاورمیانه وارد دانشگاه مذکور شد. تحقیقات او در بارۀ صدر اسلام، مطالعات تطبیقی (بین ادیان)، و روابط مسلمانان، یهودیان و مسیحیان سازمان یافته است. وی مؤلف دایرة المعارف مختصر اسلام (2002 م.) است (منبع: پروفایل او در سایت رسمی دانشکدۀ مطالعات خاورمیانه و جنوب آسیای دانشگاه اِموری – دسترسی: 19/07/1398 ش.).

<http://mesas.emory.edu/home/people/faculty/newby.html>.

حجم اثر: 36 کلمه
اشاره می‌شود که ابوطالب کافر از دنیا رفت، ولی بعداً در سرنوشت اخروی او تأمّلاتی صورت گرفته است؛ چه اینکه قبل از تأسیس اسلام از دنیا رفته است.

7. مدخل «ابوطالب» در دایرة المعارف جدید اسلام – زبان: انگلیسی

“Abū Ṭālib” in The New Encyclopedia of Islam, Glassé, Cyril ed. (Walnut Creek – Lanham - New York: Roman & Littlefield Publishers, Inc., 2002), pp. 25-6.

نویسنده: Cyril Glassé14

کایریل گلاسه (متولد 1944 م.) زادۀ‌ آمریکا و فارغ التحصیل از دانشگاه کلمبیای آمریکا است. بیش از ده اثر از او به چاپ رسیده است، که از مهم‌ترین آنها می‌توان به راهنمای سفر به عربستان سعودی (1985 م.) که برای زائرین مکه نگاشته است، و دایرة المعارف جدید اسلام (که چندین بار چاپ شده است) اشاره کرد.

حجم اثر: 128 کلمه
این دانشنامه نسخۀ بازبینی شدۀ اثر قبلی (A Concise Encyclopedia of Islam) است. این اثر با نام دیگری هم (دایرة المعارف مختصر اسلام) به چاپ رسیده است. نکـ:

“Abū Ṭālib” in The Concise Encyclopedia of Islam, Glassé, Cyril ed. (London: HarperSanFrancisco, 1999), pp. 25-6.


8. مدخل «ابوطالب» در: واژه‌نامۀ اسلام آکسفورد - زبان: انگلیسی

“Abū Ṭālib” in The Oxford Dictionary of Islam, Esposito, John. L. (editor in chief) (New York: Oxford University Press, Inc., 2003), p. 5.

نویسنده: John L. Esposito15

جان اسپوزیتو (متولد 1940 م.) استاد امور بین الملل و مطالعات اسلامی دانشگاه جرج‌تاون آمریکا، بنیان‌گذار و سرپرست مرکز فهم متقابل مسلمانان و مسیحیان در دانشگاه جرج‌تاون و از کارشناسان جهانی سازمان ملل است (منبع: پروفایل جان اسپوزیتو در سایت گاردین – دسترسی: 16/08/1398 ش.).

<https://www.theguardian.com/profile/john-l-esposito>.

حجم اثر: 68 کلمه
طبق مطالب این اثر، حضرت ابوطالب علی رغم حمایت از پیامبر اسلام (ص) مسلمان نشد.


ب) آثاری که ضمن آشنا ساختن مخاطب با حضرت ابوطالب، به صورت اجمالی به ادلۀ ایمان آوردن یا نیاوردن وی نیز اشاره می‌کنند

1. مدخل «ابوطالب» در دایرة المعارف اسلام (ویرایش نخست)
نویسنده: Frants Buhl16

فرانتس پیتر ویلیام مِیِر بوهل ‌(1932 – 1850 م.) از خاورشناسان و زبان‌شناسان دانمارکی است. او در دانمارک و آلمان تحصیل کرد و در دانشگاه‌های کپنهاگ دانمارک و لایپزیگ آلمان به تدریس پرداخت. با تسلّط بالا بر زبان‌های عبری، آرامی و فنیقی، فرهنگ بزرگ و ارزشمندی حاوی زبان‌های سامی به نام گزنویس (Gesenius) تألیف کرده (1895 م.)، که در آن زبان‌های مذکور را مقایسه کرده است. از دیگر آثار مهمش می‌توان به «زندگی محمد» (1903 م.) و «قیام شیعه در دولت امویان» (1910 م.)، ترجمۀ کتاب الشافیۀ فی علمی التصریف و الخطّ ابن حاجب (م 346 ق.) به زبان دانمارکی همراه با حواشی فاضلانه‌اش (1878 م.) اشاره کرد. برای اطلاعات بیشتر پیرامون زندگی و آثارش نکـ: مشکین نژاد، پرویز و سعید فیروزآبادی (به سرپرستی). فرهنگ خاورشناسان (1382 ش.)، ج 2، صص 6– 443؛ نیک‌بین، نصرالله. فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و مسافران به مشرق‌زمین (1379 ش.)، ج 1، ص 8-227.

• نسخۀ اصلی‌ (زبان انگلیسی):

Buhl, Frants. “Abū Ṭālib” in Encyclopaedia of Islam: A Dictionary of the Geography, Ethnography and Biography of the Muhammadan Peoples, 1st ed. (Reprint), vol. I (Leiden - New York – København - Köln: E. J. Brill, 1987 (1913 –1936)), pp. 108-9.

حجم اثر: بیش از نیم ستون دایرۀ المعارفی رحلی (416 کلمه)
برای چاپی دیگر از این مقاله در همین دایرة المعارف که با نامی دیگر (دایرة المعارف زندگی‌نامه‌ای اسلام) به زبان انگلیسی چاپ شده است، نکـ:

Buhl, Frants. “Abū Ṭālib” in Biographical Encyclopaedia of Islam (New Delhi: Cosmo Publications, 2006), pp. 95-6.


• ترجمۀ آلمانی:

Buhl, Frants. “Abū Ṭālib” in Enzyklopädie des Islam: ographisches, ethnographisches und biographisches Wörterbuch der muhammedanischen Völker, 1st ed., vol. I, (Leiden - Leipzig: E. J. Brill, Otto Harrassowitz, 1913), p. 115.

حجم اثر: بیش از نیم ستون دایرۀ المعارفی رحلی (347 کلمه)
برای چاپی دیگر از این مقاله در همین دایرة المعارف که با نام واژه‌نامۀ فشردۀ اسلام به زبان آلمانی چاپ شده است، نکـ:

“Abū Ṭālib” In Handwörterbuch des Islam, A. J. Wensinck & J. H. Kramers (Eds.) (Leiden: E. J. Brill, 1941), pp. 11-2.


• ترجمۀ فرانسوی:

Buhl, Frants. “Abū Ṭālib” dans Encyclopédie de l’Islam: Dictionnaire géographique, ethnographique et biographique des peuples musulmans, 1ère édition, vol. I (Leyde - Paris: E. J. Brill, Alphonse Picard et Fils, 1913), p. 111.

حجم اثر: بیش از نیم ستون دایرۀ المعارفی رحلی (422 کلمه)
معرفی منبع:
بعد از ارائۀ اطلاعاتی کلّی پیرامون شخصیّت حضرت ابوطالب، به کفیل شدن او برای پیامبر اسلام (ص) اشاره می‌شود. سپس نویسنده متذکر می‌گردد که بزرگ شدن پسرش علی (ع) در خانۀ پیامبر اسلام (ص) احتمالاً افسانه‌ای بیش نباشد؛ خصوصاً با توجّه به ناسازگاری این قضیّه با سیرۀ عملی ابوطالب که در میراث تاریخی ذکر شده است. در وهلۀ بعد نویسنده چگونگی حمایت‌هایش از حضرت محمد (ص) در شعب ابی طالب را توضیح می‌دهد. بعد از آن ادعا می‌کند تعجبی نیست اگر «سیره‌های اسلامی او را تصاحب کنند»؛ چه اینکه اطلاعاتی زیادی از او وجود ندارد و از نزدیکان پیامبر بوده است. سپس به اختلاف‌های پیرامون ایمان او اشاره می‌کند، و بیان می‌دارد که این مسئله تحت تأثیر مصلحت‌نگری‌‌های حزبی بوده است، و احتمالاً قدر متیقّن قضیه این باشد که ابوطالب با آنکه تا اندازه‌ای قلباً به دین محمدی باور داشته، تعالیم دینی او را خیال واهی می‌پنداشته است. و از آنجا که این مسئله برای علویان پذیرفتنی نبود، به جعل بعضی روایات دست زده‌اند که مدعایی مغایر را کمابیش با قطعیّت مي‌رساند. از طرفی دیگر مخالفین آنها انگشت روی روایاتی گذاشته‌اند که خود شخص پیامبر در بارۀ عذاب‌های او در جهنم صحبت می‌کند. به طور کلّی بوهل در این مقاله با ادبیاتی شکاکانه به نظریۀ مؤمن بودن ابوطالب می‌نگرد و اشعار منسوب به او را ساختگی می‌داند.

2. مدخل «ابوطالب» در دایرة المعارف اسلام (ویرایش دوم)
نویسنده: William Montgomery Watt17

ویلیام مونتگُمِری وات (۲۴ اکتبر ۲۰۰۶ - ۱۴ مارس ۱۹۰۹) استاد رشتۀ زبان عربی و مطالعات اسلامی در دانشگاه ادینبورو در اسکاتلند بود. مونتگمری وات از برجسته‌ترین اسلام‌شناسان غربی به حساب می‌آمد، و تأثیر عظیمی در رشتۀ مطالعات اسلامی بر جای نهاد. حوزۀ تخصصی مطالعات وی اندیشه‌های امام محمد غزالی بود. وی سال‌ها در دانشگاه ادینبورو تدریس، و شاگردان فراوانی در حوزه اسلام‌شناسی تربیت کرد. به واسطۀ همدلی او با مسلمانان در کتابهایش، نام او توسط خیلی از مسلمانان در سرتاسر دنیا با احترام برده می‌شود. وات زندگینامه‌ای از حضرت محمد (ص) تألیف کرده است: محمد در مکه (۱۹۵۳)، و محمد در مدینه (۱۹۵۶)، که در این رشته کلاسیک به حساب می‌آیند (ایندپندنت - دسترسی: 11/07/1398 ش.؛ پروفایل مونتگمری وات در بریتانیکا – دسترسی: 11/07/1398 ش.).

<https://www.independent.co.uk/news/obituaries/professor-w-montgomery-watt-423394.html>.
<https://www.britannica.com/contributor/William-Montgomery-Watt/3131>.

• نسخۀ اصلی (زبان انگلیسی):

Watt, W. Montgomery. “Abū Ṭālib” in Encyclopaedia of Islam, 2nd ed., vol. I, (Leiden: E. J. Brill, 1986), pp. 152-3.

حجم اثر: حدود نیم ستون رحلی دایرۀ المعارفی رحلی (307 کلمه)

• ترجمۀ فرانسوی:

Watt, W. Montgomery. “Abū Ṭālib” in Encyclopédie de l’Islam, 2ème edition, vol. I, (Leyde: E. J. Brill - Paris: G.-P. Maisonneuve, Max Besson, SuccR, 1960), p. 157.

حجم اثر: حدود نیم ستون دایرۀ المعارفی رحلی (321 کلمه)
معرفی منبع:
گزارشی است مختصر (حدوداً یک چهارم مقالۀ ویرایش سوم دایرۀ المعارف) از شخصیّت حضرت ابوطالب. در این گزارش ابتدا به نسب او اشاره می‌شود، و بعد ماجرای ردّ و بدل شدن سقایت و رفادت بین او و عقیل بن عبدالمطّلب (م 60 ق.) بیان می‌گردد. سپس بعضی حمایت‌هایش، و در پی آن ماجرای تحریم و شعب ابی‌طالب بیان می‌شود. در رابطه با ایمان ابوطالب فقط یک جمله ذکر شده، که ظاهراً او علی رغم این مجاهدات اسلام نیاورده است. نویسنده درباره ایمان ابوطالب به آثار دیگران ذیل مبحث «سرنوشت کسانی که قبل از رسالت محمد(ص) از دنیا رفتند»18

برای آگاهی از دیدگاه شیعیان در این موضوع نکـ: میثمی غدیری، مزمل حسین. نبوۀ أبی طالب عبد مناف علیه السلام (قرن 14). برای دیدگاه اهل سنّت متأخر بنگرید: ازهری لاذقی، سلمان. بلوغ المآرب فی نجاۀ آبائه علیه السلام و عمّه ابی طالب (1421 ق.)؛ حسینی برزنجی، عبد الرسول. سِداد الدِين و سَداد الدَين في إثبات النجاۀ والدرجات للوالدين (2006 م.).

ارجاع داده است. کتابشناسی انتهای مقاله نشان می‌دهد نیمی از منابعی که نویسنده استفاده کرده است از پژوهش‌های خاورشناسان معاصر بوده‌ است.

3. مدخل «ابوطالب» در دایرة المعارف اسلام (ویرایش سوم)
نویسنده: Uri Rubin19

یوری روبین (متولد 1944 م.) از قرآن‌پژوهان و سنّت‌پژوهان مشهور معاصر است. او در یکی از توابع تل‌آویو اسرائیل به دنیا آمد. پس از پایان دورۀ کارشناسی وارد مرکز زبان و ادبیات عربی دانشگاه تل آویو شد و تا مقطع دکترا ادامه داد. رسالۀ پایان‌نامه دکتری خود را در سال 1975 م. در بارۀ زندگی‌نامه و سنّت پیامبر در صدر اسلام ارائه داد. پس از اتمام دورۀ دکترا به تدریس در دانشکدۀ زبان عربی دانشگاه تل آویو مشغول شد و پس از مدتی به سمت استاد تمامی منصوب گشت. روبین از اعضای موسسۀ مطالعات پیشرفته دانشگاه عبری اورشلیم نیز بود. حوزه‌های پژوهشی روبین پیرامون اسلام آغازین با تاکید ویژه بر قرآن، تفسیر قرآن و سیره و حدیث اسلامی است. روبین از اعضای هیئت مشورتی دایرة المعارف قرآن لایدن (انتشارات بریل) است که برخی از مداخل آن به دست او نوشته شده است (سایت کلیزل، با تلخیص و ویرایش - دسترسی: 16/06/1398 ش.). برای اطلاعات بیشتر دربارۀ او و آثارش می‌توانید به سایت شخصی وی «www.urirubin.com» مراجعه کنید.

<http://clisel.com/%DB%8C%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%A8%DB%8C%D9%86-uri-rubin/>.

• نسخۀ اصلی (زبان انگلیسی):

Rubin, Uri. “Abū Ṭālib” in Encyclopaedia of Islam, Kate Fleet et al (ed.), 3rd ed., vol. I (Leiden: E. J. Brill, 2009), pp. 42-4.

حجم اثر: حدود یک صفحۀ رحلی دایرۀ المعارفی (882 کلمه)

معرفی منبع:
نگارنده در این مدخل صرفاً مطالبی را ذکر می‌کند که در کتب تاریخی اسلامی و سیره قابل دسترسی است. ارجاعات متن فقط به میراث اسلامی تعلق دارد (و آن هم اکثراً کتاب الطبقات الکبری ابن سعد (م 230 ق.) است)، ولی در کتابشناسی آخر مقاله بعضی کتب خاورشناسان نیز دیده می‌شود. در بند اول مطالب کلّی زندگی حضرت ابوطالب بیان می‌شود. در بند دوم به گرایش اعتقادی او اشاره می‌شود، و نمونه‌هایی از حمایتش از پیامبر اسلام ذکر می‌گردد. بند سوم به این امر اختصاص یافته که حمایت او از پیامبر اسلام (ص) صرفاً از روی تعصّب خانوادگی بوده و شاهدی بیان می‌گردد. در بند آخر در بارۀ سرنوشت او در آخرت بحث، و گرایش‌های مختلف دانشمندان اسلام در این باب توصیف می‌شود؛ به این گونه که نظریۀ‌ سعادت اخروی او (چه به واسطۀ شفاعت پیامبر (ص) و چه ایمان واقعی‌اش) در بعضی منابع شیعی یافت می‌شود، و به قول ابن ابی الحدید (م 656 ق.) این نظریه قانع‌کننده نیست و توسط معتزله رواج یافته است.

4. کتاب مطالعه‌ای در زندگی ابوطالب – زبان: انگلیسی20

برای نظم‌دهی بهتر، با آنکه وفات مؤلف این کتاب زودتر از وفات نویسندگان دو اثر قبل بود، این کتاب را بعد از دایرۀ المعارف‌ها ذکر کردیم.

Thariani, Sabir. Study on the life of Abu Talib (Karachi: Peermahomed Ebrahim Trust, 1970).

نویسنده: Sabir Thariani21

صابر ثریانی (۱۹۷۲ – ۱۹۰۷ م.).

تعداد صفحات: 70 صفحه (22 سانتی‌متر)

معرفی منبع:
کتابی است با رویکردی شیعی مشتمل بر ابوابی کوچک که پوشش‌دهندۀ مطالب کلی در مورد مشخّصات فردی حضرت ابوطالب، فرزندانش و تنی چند از بنی‌هاشم (مانند عبد الله (م. 53/52 ق. هـ)، عبد المطّلب (م. ۴۵ ق. هـ) و پیامبر اسلام (ص)) و شخصیت‌های مهم صدر اسلام (مثل حضرت خدیجه (م. 3 ق. هـ) و آمنه (م. 46 ق. هـ) می‌باشد. همچنین به بعضی وقایع مهم صدر اسلام اشاره می‌شود. نویسنده این موارد را به ترتیب تاریخ یاد می‌کند. در ابواب بعدی به فعّالیت‌های مهم ایشان، حمایت‌ها، شایستگی‌ها و مطالب نقل شده از ایشان در صدر اسلام پرداخته می‌شود. روی هم رفته می‌توان گفت کتابی است که تاریخ اسلام را گزیده و بدون تحلیل بیان می‌کند و فقط نقش ابوطالب را در جای جای آن توضیح می‌دهد. در کلّ می‌توان گفت نویسنده قلمفرسایی کرده و مخاطب این کتاب را عامۀ مردم در نظر گرفته است. قالب کتاب آکادمیک نیست و حتی درون متن هیچ ارجاعی (نه به صورت پاورقی و نه پانوشت) وجود ندارد. منابع این کتاب – همان‌طور که در فصلی جداگانه نام برده‌ شده است – 12 کتاب از سیره‌ها و کتابهای تاریخی عربی‌ (عموماً از اهل سنّت) می‌باشد.

5. مدخل «ابوطالب» در دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد – زبان: انگلیسی

Haider, Najam Iftikhar. "Abū Ṭālib" in The Oxford Encyclopedia of the Islamic WorldOxford Reference. Date Accessed 14 Nov. 2019 <https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780195305135.001.0001/acref/9780195305135-e-0988>.


نویسنده: Najam Iftikhar Haider22

نَجَم افتخار حیدر، دانشیار دانشکدۀ دین دانشگاه کلمبیای آمریکا است. مدرک اِم‌فیل خود را از دانشگاه هاروارد (2000 م.) و دکترایش را از دانشگاه پرینستون آمریکا (2007 م.) گرفت. حوزۀ مطالعاتی او پیرامون تاریخ صدر اسلام، روش‌شناسی و توسعۀ حقوق اسلامی و شیعه‌شناسی است. از کتاب‌های مهم او «خاستگاه‌های شیعه» (2011 م.) و «اسلام شیعی» (2014 م.) هستند (منبع: پروفایل نجم حیدر در سایت رسمی دانشکدۀ دین دانشگاه کلمبیا – دسترسی: 25/07/1398 ش.).

<https://religion.columbia.edu/people/Najam%20Haider>.

حجم اثر: حدود 580 کلمه

معرفی منبع:
بعد از ارائۀ اطلاعاتی کلّی پیرامون شخصیّت و جایگاه حضرت ابوطالب در اسلام آغازین (همانند حمایت‌های او از پیامبر اسلام (ص) و ماجرای شعب ابی طالب)، نویسنده به نقش فرزندان او در تحوّلات بعدی دین اسلام اشاره می‌کند. سپس حیدر در طی یک بند اقوال مختلف در ایمان آوردن حضرت ابوطالب را بررسی می‌کند، و ادلۀ دو طرف را فقط ذکر می‌کند. در وهلۀ بعد، او بیان می‌دارد که مسئلۀ ایمان ابوطالب در روزگار معاصر به یک جدال فرقه‌ای تبدیل شده، که شیعیان در صدد اثبات و اهل سنّت در صدد ردّ آن هستند؛ هرچند عبدالله خنیزی (نکـ: همین مقاله، ابوطالب مؤمن قریش) عقیده دارد از لحاظ تاریخی این بحث فرقه‌ای نبوده، و تعداد قابل توجهی از دانشمندان سنّی در قرون میانه، از اسلام آوردن او دفاع کرده‌اند.

6. مدخل «ابوطالب» در: دایرة المعارف زندگی‌نامه‌ای اسلام – زبان: انگلیسی

“Abu Talib” in Biographical Encyclopaedia of Islam, vol. 3, Syed, M. H. ed. (New Delhi: Anmol Publications Pvt. Ltd., 2009), pp. 661-4.

نویسنده: M. H. Syed23

مشاهد حسین سید (متولد 1953 م.) سیاست‌مدار، روزنامه‌نگار و عضو مجلس سنای ناحیۀ پایتختی اسلام‌آباد پاکستان است. در سایت آمازون 191 کتاب از او در مسائل مختلف اسلامی و غیر اسلامی دیده می‌شود، که یا به تنهایی و یا به صورت مشارکتی در نگارش آنها نقش داشته است (ویکی‌پدیای انگلیسی – دسترسی: 16/08/1398 ش.).

<https://en.wikipedia.org/wiki/Mushahid_Hussain>.

حجم اثر: 3 صفحه و نیم (24 سانتی‌متر)
معرفی منبع24

اشتباه نشود با: دایرة المعارف زندگی‌نامه‌ای اسلام، که توضیح آن ضمن بررسی ویرایش نخست دایرة المعارف اسلام (چاپ بریل) آمد.

:
نویسنده ابتدا نسب حضرت ابوطالب را بیان می‌کند؛ به این صورت که فرزندان، پدر، مادر، خواهران و برادران او را نام می‌برد. بعد از توضیحاتی کلّی پیرامون بزرگ شدن پیامبر اسلام (ص) تحت کفالت حضرت ابوطالب، نقش او در زندگیِ پس از رسالت آن حضرت (ص) بیان می‌شود. در وهلۀ آخر طی حدود یک صفحه و نیم دیدگاه اعتقادی شیعیان و اهل سنّت در مورد سرنوشت اخروی او مطرح می‌شود. در این قسمت بعضی دلایل مشهور نجات و عدم نجات او در دیدگاه فریقین بررسی می‌شود.25

از آنجا که در معرفی منابع بخش «پ» این ادلّه را به طور تفصیلی بررسی کرده‌ایم،‌ از ذکر آنها در اینجا خودداری می‌کنیم.

در قسمت استدلال‌های اهل سنّت، به برخی روایات تاریخی و شأن نزول آیات اشاره می‌شود. در ضمن بیان استدلالات شیعیان، به مبحث «تحریف امویان به غرض تبلیغات ضد علوی»، و «متأخر بودن نزول بعضی آیات ادعا شده نسبت به وفات ابوطالب» اشاره می‌شود. از جمله مواردی که به عنوان استدلال شیعیان ذکر می‌گردد آن است که اگر ابوطالب کافر بود، چگونه عقد نکاح پیامبر اسلام (ص)‌ و حضرت خدیجه را او خواند؟ اگر او ایمان نداشت، این عقد هم باطل می‌بود. ولی روشن است از آنجا که قبل از ازدواج حضرت محمد (ص) رسالتی نبود (تا چه رسد به وجود شریعت)، صحّت و بطلان عقود به دید شرعی معنا ندارد.

پ) آثاری که منتقدانه و با دید تحلیلی به ابعاد مختلف شخصیّت حضرت ابوطالب پرداخته‌اند26

خالی از لطف نیست که تذکر دهیم قبل از اثر شمارۀ 1 این بخش، مقاله‌ای از اشپرنگر (م 1893 م.) در سال 1860 م. به چاپ رسیده است که در آن پیرامون ایمان حضرت ابوطالب مطالبی بیان شده است، که تأثیر مهمی در آثار بعدی خاورشناسان در این مباحث داشته است. اما از آنجا که عنوان آن مقاله با مأخذشناسی ما سازگار نبود، فقط مطالب مربوطه را در بخش نتیجه‌گیری ذکر کردیم. برای مقالۀ اشپرنگر نکـ:
Sprenger, A. “Ibn Isḥâq Ist Kein Redlicher Geschichtsschreiber.” In Zeitschrift Der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, vol. 14, no. 1/2, 1860, pp. 288–290.

1. مقالۀ «در بارۀ دیوان ابوطالب و دیوان ابو الأسود دؤلی» – زبان: آلمانی

Nöldeke, Theodor. “Ueber den Dîwân des Abû Ṭâlib und den des Abû 'l' aswad Addualî” in Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, vol. 18, no. 1/2 (1864), pp. 220-231.

نویسنده: Theodor Nöldeke27

تئودور نولدِکه (1930 – 1836 م.) متولد هانوفر آلمان، از خاورشناسان، اسلام‌پژوهان و زبان‌شناسان مشهور است. او از سال 1872 تا 1906 م. از اساتید زبان‌های شرقی دانشگاه استراسبورگ آلمان بوده است. با نگاشتن کتابهای دستور زبان سامی، وی خدمات علمی بسیاری به این زبان‌ها داشته است. از مهم‌ترین آثار او می‌توان به تاریخ قرآن (1859) و زندگی محمد (1863) اشاره کرد (بریتانیکا آنلاین؛‌ دسترسی: 15/08/1398 ش.).
<https://www.britannica.com/biography/Theodor-Noldeke>.

تعداد صفحات بخش مربوطه: 12 صفحه
تعداد صفحات کل مقاله: 21 صفحه
معرفی منبع:
در این مقاله، نویسنده سعی می‌کند توضیحاتی چند در مورد هر یک از دیوان‌های مذکور در عنوان (هم توضیحات نسخه‌شناسی و هم کتابشناسی) ارائه کند و بخش‌هایی از آن را به زبان آلمانی می‌گرداند. در بارۀ دیوان حضرت ابوطالب، ابتدا توضیحاتی در مورد نسخه‌ می‌دهد: نسخۀ «D. C. 33» از کتابخانۀ آل رفاعیۀ دانشگاه لایپزیگ آلمان28

تصویر این نسخه در سایت کتابخانه آل رفاعیۀ دانشگاه لایپزیگ به صورت آنلاین موجود است. نکـ:
<https://www.refaiya.uni-leipzig.de/rsc/viewer/RefaiyaBook_derivate_00004413/vollers_505_003.jpg>.

، که از نسخه‌ای به خط ابن جنّی (م 392 ق.) استنساخ شده است. این نسخه از قدیمی‌ترین نسخه‌های به خط نسخ بوده، و در محرّم سال 380 هجری کتابت شده است. سپس نولدِکه به بعضی مختصّات کتابت این نسخه اشاره می‌کند. در وهلۀ بعد وی توضیح می‌دهد که هرکس به هر مقدار با جزئیات تاریخ زندگی محمد (ص) آشنایی داشته باشد، در مورد اصالت قسمت بزرگی از این شعر بسیار شک خواهد کرد. و به جا بودن این شک هم با تفحّص‌های علمی بعدی تا اندازۀ بالایی تأیید می‌شود. او ادامه می‌دهد: تحریفات این شعر و نسبت دادن آن به ابوطالب ممکن است دو دلیل داشته باشد: یا به جهت میل شدید مسلمانان به بازسازی و احیای متن (از دست رفته) و تزئین (و مبالغۀ در) آن، و یا به جهت تأمین غرض‌های حزبی و مذهبی. در مورد اشعار ایّام العرب29

عنوانی که بر جنگ‌ها و کشمکشهای قبیله‌ای یا قومی عرب پیش از اسلام و صدر اسلام اطلاق می‌شد. برای تفصیل مطلب نکـ: سجادی، صادق. «ایّام العرب» در دایرة المعارف بزرگ اسلامی (1380 ش.)،‌ موسوی بجنوردی، کاظم (زیر نظر)، ج 10،‌ صص 4-492.

اعراب مشکل چندانی نداشتند؛ چه‌ اینکه اشعار با این موضوع به وفور موجود بود. در مورد زندگی پس از هجرت محمد (ص) هم حسّان بن ثابت (م بین 35 و 40، یا بین 50 و 54 ق.) و کعب بن مالک (م 51 ق.) اشعار پرمایه‌ای سروده بودند. ولی برای زندگی قبل از هجرت او، اشعار زیبایی موجود نبود؛ چرا که نقش وی در مکّه بسیار بی‌اهمیّت بود. دلیل فقدان این اشعار هم این است که همه اشعاری که در این باره سروده شده بودند، درباره جنگ و نزاع بوده است و چه بسا اصلاً‌ مناسب نبود تا از آنها حفاظت شود، و یا این که اتفاقاً سروده‌های خوبی موجود بود که از آنها مراقبت نشد و از بین رفت. به هر حال، راویان شعر برای برطرف کردن این نکتۀ ضعف، دست به اختراع اشعار زدند و آنها را به بزرگان قبیله خود نسبت دادند؛ همان‌طور که برای احیای تاریخ درگذشتگان‌شان و قصّه‌های آباء و اجدادی‌شان اشعاری برساختند که بعضاً واقعاً زیبا هستند. البته این نوع از تحریف نسبتاً بی‌ضرر است، و با آنچه اصحاب هرودوت برای او انجام دادند شباهت دارد. هرچند در تاریخ زندگی پیامبران، علاوه بر موردی که گذشت، این تحریف‌ها ارتباط نزدیکی با اغراض بعضی حزب‌های سیاسی و تمایلات مذهبی دارد. علویان در صدد بودند تا کاری کننند که مقام جدّشان را بالا ببرند. در این وضعیّت، شواهد دالّ بر بلندمقامی بنی هشام بسیار مهم به نظر می‌آمد. بر این اساس، دسته‌ای از اشعار جعل شد تا نشان دهد ابوطالب علاقۀ بسیاری به پیامبر اسلام داشته است،‌ امّا حقیقت تلخ آن بود که علی رغم این مجاهدات فقط به او ایمان نیاورده است.
البته بعداً کافر از دنیا رفتن ابوطالب هم خیلی راحت تکذیب شد، ولی در زمانی که این دسیسه‌ها برای تحریف شعر چیده شده بود، کفر ابوطالب برای همه واضح بود و عملاً تکذیب این موضوع میسّر نبود و جاعل شعر باید این نکته را رعایت می‌کرد. به همین جهت، بعد از اینکه جملاتی را از زبان ابوطالب جعل کرد، یک بهانۀ احمقانه هم برای او تراشید، که «من حاضرم زندگی‌ام را هم فدای محمد (ص) بکنم، ولی برای ترس از نکوهش دیگران ایمان نمی‌آورم».
سپس نولدکه ادامه می‌دهد: به دلیل تقدّم نسبی اصالت این اشعار (که از یک سری قرینه‌ها به دست می‌آید)، تقریباً با قاطعیّت می‌توان گفت که ابن ‌اسحاق (م 150/159 ق.) قسمتی از این شعر را در کتاب خود آورده بوده است30

نولدکه در این مقاله با نظر اشپرنگر (م 1893 م.)، که همۀ اشعاری که از ابوطالب در سیرۀ ابن اسحاق موجود است را بدون استثنا جعلی می‌داند، مخالفت می‌کند. اشپرنگر همچنین عقیده دارد که این جعل از سوی حکومت بنی‌امیّه (132 - 41 ق.) نبوده است؛ چه این که نفوذ اجتماعی و قدرت آنها هیچ‌گاه به اندازه‌ای نبوده که دست به چنین کاری بزنند. برای نظر اشپرنگر در این مورد نکـ: همین مقاله، بخش نتیجه‌گیری؛ همچنین نکـ:
Sprenger, A. “Ibn Isḥâq Ist Kein Redlicher Geschichtsschreiber.” In Zeitschrift Der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, vol. 14, no. 1/2, 1860, pp. 288–290.

. و نکتۀ قابل توجّه دیگر هم این است که در اشعار این دیوان هنوز یکپارچگی در خانواده بنی‌هاشم دیده می‌شود، که یعنی هنوز آن وقایع تفرقه‌انداز بین بنی‌عباس و بنی‌هاشم برای دست‌یابی به حکومت رخ نداده است. آهنگ یکنواخت شعر و تکرار مدامِ افکار هماهنگ مؤید آن است که همۀ این اشعار از یک کارخانه بیرون آمده، و ظاهراً جاعل همه‌شان یکی است. با این حال، شک ندارم که این تحریف‌کنندگان قطعاً قسمتی از اشعار واقعی ابوطالب را هم در جعل خود آورده‌اند؛ چراکه بعضی ابیات به صورت واضحی مربوط به وضعیّت حقیقی ابوطالب است. از این رو، در ظاهر نمی‌تواند ساختۀ جاعلی باشد که معمولاً برای جعل، وضعیّت زمان خویش را در نظر می‌گیرد و جعل می‌کند. سپس نظر ابن هشام (م 218/212 ق.) را، که می‌گوید «بعض أهل العلم بالشعر ینکر أکثره» (بعضی از شعرشناسان اکثر اشعار دیوان را انکار می‌کنند)، تأیید می‌کند، و اذعان دارد قرینۀ خارجی قابل توجّهی در این باب می‌تواند باشد.
پس از اشاره‌ای به تفاوتهای محتوایی این دیوان و آنچه ابن هشام نقل کرده، نولدکه ادامه می‌دهد: از دسته مجعولاتی که جانبداری و اغراض جعل کمتری دارند، اشعاری هستند که ابوطالب در سوگ خویشاوندان خویش سروده است، که احتمالاً برای تزئین و زیبایی شعر اضافه شده‌اند. سپس مرثیّۀ ابوطالب برای برادرش عبدالله (م 53 ق. هـ) را برای نمونه ذکر می‌کند.
در میان مرثیّه‌های دیوان، نولدکه تنها مرثیۀ ابوطالب برای ابو امیّه بن المغیره بن عبد الله بن عمر مخزومی (م احتمالاً قبل از بعثت) را اصیل می‌داند. می‌گوید: هیچ دلیلی وجود ندارد که بخواهیم به این مرثیه بدبین باشیم. تقریباً این شخص ناشناخته است، و هرچند در تاریخ اطلاعاتی در مورد وفاتش وجود دارد، از دنیا رفتنش آن قدر مهم نبوده که جاعلی بخواهد برای این مطلب چیزی جعل کند. شخص از دنیا رفته، متعلق به خانواده‌ای است که بسیار با محمد (ص) دشمن بوده، و چنین شخصی، اگر ابوطالب نگفته بود، نمی‌توانست «خیر الناس» (بهترینِ مردم) خطاب شود. نکتۀ آخری که در این باره ذکر می‌کند این است که صحّت این شعر دو مؤیّد دارد. اول آن که ابوالعباس مبرّد (م 286 ق.) این شعر را منتسب به ابوطالب انشاد کرده است (و نامش در سند دیوان هم به چشم می‌خورد)، و دیگر آن که چند بیتی، که ظاهراً اصالتاً مشابه قسمتی از این اشعار است، کمی قبلتر در دیوان بدون ذکر هیچ دلیلی گنجانده شده است. از آنجا که مفهوم این دو پاره شعر بسیار با هم تفاوت دارد، می‌فهمیم که سرودۀ حقیقی (که این دو از آن نقل می‌کنند) باید بسیار قبلتر سروده شده باشد، و همین امر دلالت می‌کند که این شعر اصالت دارد. این تفاوت فراوان مانع از آن می‌شود که باور کنیم هر دو ساختگی باشند. سپس این اشعار را به هر دو نقل ذکر و ترجمه می‌کند.
او اضافه می‌کند: از همه جالب‌تر آن دسته اشعاری است که در آن ابوطالب سفر خویش به شام را یاد می‌کند. در این موارد، شعر بسیار ساده‌‌لوحانه به نظر می‌رسد. در اینجاست که می‌یابیم افسانه‌سازی برای جوانی‌های پیامبر اسلام به زمان‌های خیلی دور باز می‌گردد. اکیداً باید توجه شود که هیچ یک از اطلاعات داده شده در این اشعار را نمی‌توان واقعی دانست، و حتی اسامی دشمنان محمد (ص) هم، که همه‌شان یهودی ذکر شده‌اند، هیچ ارزش تاریخی ندارند. سپس این اشعار را نقل و ترجمه می‌کند، و در پایان، به صورت اجمالی سند شعر را بررسی می‌کند.

2. مقالۀ «تنظیم مغرضانۀ تاریخ صدر اسلام» – زبان: آلمانی

Nöldeke, Theodor. “Zur Tendenziösen Gestaltung Der Urgeschichte Des Islām's.” in Zeitschrift Der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, vol. 53, no. 1, 1899, pp. 16–33.

نویسنده: Theodor Nöldeke31

نکـ: معرّفی نویسندۀ اثر قبلی.

تعداد صفحات بخش مربوطه: حدود 2 صفحه
تعداد صفحات کل مقاله: 19 صفحه
معرفی منبع:
به طور کلّی این مقاله سعی دارد تا اثبات کند قسمتی از آنچه هم‌اکنون به عنوان تاریخ صدر اسلام شناخته می‌شود، در واقع داستان‌هایی است که حزب‌های مختلف دینی و سیاسی آن را موافق با اغراض خود شکل‌ داده‌اند. یکی از بخش‌های این مقاله، مطالبی است که در مورد حضرت ابوطالب بیان می‌شود. نولدِکه در این بخش توضیح می‌دهد که بد‌تر و ناپسندتر از دیر مسلمان شدن عباس بن عبد المطّلب (م 32 ق.) که برای عباسیان (656-132 ق.) مشکل‌ساز می‌شد، این بود که جدّ علویان حضرت ابوطالب با آنکه پیامبر اسلام (ص) را حمایت کرده بود، هیچ‌گاه ایمان نیاورد. حتی اشعاری که ابن اسحاق (م 159/150 ق.) جمع کرده است هم بر اسلام آوردن او دلالت نمی‌کند. از همین جهت، علویان سعی کردند تا با ساختن افسانه‌هایی، غرض خود را – مثلاً بالا آوردن منزلت اجتماعی‌شان - تأمین کنند. برای نمونه، چنین ادعا کردند که پیامبر اسلام رستگاری ابوطالب را بیمه کرده است. سپس برای تأکید بیشتر بر مؤمن از دنیا رفتن او، چنین روایت کردند که خود عباس هم به هنگام وفات ابوطالب شهادتین را از لبان او شنیده بود. عباسیان پاسخ دادند که عباس در آن موقع کافر بوده است و شهادت او پذیرفته نیست. حتی «رقیب مسلّم‌ترِ علی بن ابی طالب»32

این عبارت ترجمۀ عین عبارت نولدِکه است.

، ابو بکر (م 13 ق.)، به عنوان شاهدِ شهادت دادن ابوطالب آورده شده است: از «اسلام آوردن ابوطالب بیشتر خوشحال شدم تا اسلام آوردن پدرم». ولی این جمله هم توسط عباسیان طوری دیگر تفسیر شد: «اگر ابوطالب اسلام می‌آورد بیشتر خوشحال می‌شدم تا از اسلام آوردن پدرم»، که این تفسیر قضیه را کاملاً برعکس می‌کرد. روایت‌هایی که در آن به رساندن خبر وفات ابوطالب به پیامبر اشاره شده هم با لفظ «عموی گمراهت از دنیا رفت» بیان شده است. تفسیر بعضی آیات قرآن هم به مسئلۀ ایمان نیاوردن وی نسبت داده شده، و در بعضی روایات خود پیامبر اخباری را در بارۀ وضعیت عمویش در جهنم دریافت کرده است. البته باز مشکل به این آسانی برای عباسیان حل نمی‌شد؛ چرا که حتی اگر اثبات می‌شد که ابوطالب در واقع کافری بود که برادر جد مؤمنشان بوده است، باز هم وجود علی (ع) علویان را یک درجه بالاتر از عباسیان قرار می‌داد.
سپس نمونه‌هایی دیگر از جدال عباسیان ذکر می‌شود. برای مثال، مخالفان علی (ع) پسرانش را «پسر ابوطالب (کافر)» صدا می‌کردند. ابن معتز (م 296 ق.) نیز، که در این مجادلات بسیار قدرتمند جلوه می‌کرد، مکرّر در احتجاج‌هایش علیه علویان بر نام جدّ آنها تأکید می‌نمود. بعد از ذکر چند نمونه در این باره، یک نمونه از معتضد عباسی (خلافت: 279 تا 289 ق.) نقل می‌شود که در فرمان خود، برای اشاره به حضرت ابوطالب از عبارت «حامی کافر پیامبر» استفاده می‌کند.
از جمله تلاش‌های علویان در این مجادلات که نولدِکه به آن اشاره می‌کند، این بود که آنها سعی می‌کردند فاطمه بنت أسد (م 4 ق.) را، که مطالب زیادی در سیره پیرامون او موجود نیست و حتی در افسانه‌ها! هم خبر خاصّی از او وجود ندارد، مؤمن جلوه بدهند و بگویند که او نیز به مدینه هجرت کرده است. دیگر آن که علویان این اعتقاد را رواج می‌دادند که علی و آباء او هیچ گاه هیچ بتی را نپرستیده‌اند. در مجموع، مطابق با هدف اصلی مقاله، نولدِکه در این بخش سعی دارد تلاش‌های علویان و عباسیان را برای تنظیم و شکل‌دهی تاریخ صدر اسلام مطابق با اغراض خود، در قالب مثال بیان کند.

3. بخش «ابوطالب» در کتاب تاریخ ادبیات عربی (GAL)
نویسنده: Carl Brockelmann33

کارل بروکلمان (1956 – 1868 م.) از خاورشناسان مشهور آلمانی است. او در دانشگاه‌های روستوک آلمان، برسلاوِ لهستان و استراسبورگِ فرانسه به مطالعات خاورشناسی، لغت‌شناسی و تاریخ ‌پرداخت. دکترای خود را در سال 1890 م. در دانشگاه استراسبورگ به راهنمایی تئودور نولدکه (م 1930 م.) دریافت کرد. از مهم‌ترین آثار وی تاریخ ادب عربی است، که ویرایش دوم آن بین سال‌های 1937 و 1949 در 5 جلد به چاپ رسید
(Sellheim, Rudolph. “Carl Brockelmann” in: Encyclopaedia Iranica (1990), vol. IV, Fasc. 5, pp. 456-7.).

• نسخۀ اصلی (زبان آلمانی):

Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur. Erster Band (Leiden: E. J. Brill, 1943), p. 38.

• تکمیل (استدراک جلد اول کتاب، بخش ابوطالب):

Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur. Erster Supplementband (Leiden: E. J. Brill, 1937), p. 73.

تعداد صفحات: کمتر از یک صفحه (25 سانتی‌متر)
• ترجمۀ عربی34

چه بسا اشاره کردن به ترجمه‌های عربی و فارسیِ این اثر و اثر بعدی خارج از عنوان این مقاله باشد، لیک برای سهولت دسترسی محققان به منبع مذکور، کتابشناسی ترجمۀ عربی و فارسی آن را هم در اینجا یادآور شدیم.

:
بروکلمان، کارل. تاریخ الأدب العربی، عبد الحلیم النجار (نقله إلی العربیۀ)، المجلّد الأول، الجزء الأول، الطبعۀ الثانیۀ: قم، مؤسسۀ دار الکتب الإسلامی، 1429 هـ ق.، ص 175.
تعداد صفحات: کمتر از 1 صفحه (24.5 سانتی‌متر)
• ترجمۀ انگلیسی (نسخۀ آنلاین در بریل آنلاین):

Witkam, Jan Just. "Brockelmann in English: The History of the Arabic Written Tradition Online". Brockelmann in English: The History of the Arabic Written Tradition Online, vol. I, (Leiden, The Netherlands: Brill, n.d.), p. 36. <https://brill.com/view/db/breo>. Web. 14 Nov. 2019.

معرفی منبع:
در این اثر به نسخه‌های مختلف از دیوان حضرت ابوطالب اشاره می‌شود. در ضمن، نویسنده به محتوای دیوان هم می‌پردازد، و توضیح می‌دهد که ماجرای رابطۀ بین پیامبر (ص) و قریش در آن انعکاس داده شده است. وی ادامه می‌دهد: چه بسا انتساب بعضی از اشعار این دیوان به ابوطالب صحیح باشد؛ چرا که با دیدگاه‌های حقیقی ابوطالب متناسب است. ولی بیشتر آن جعل شده است؛ چه اینکه انگیزۀ زیبا جلوه دادن سیرۀ پیامبر اسلام (ص) از همان اوایل در مسلمانان وجود داشته است. از طرفی دیگر شیعیان علی (ع) سعی می‌کردند حمایت پدرش ابوطالب از پیامبر (ص) را بارز کنند. و می‌بایست این جعل بسیار قدیمی باشد؛ چراکه این اشعار بنی‌هاشم را یک‌پارچه و متّحد نشان می‌دهد، و تفرقۀ میان علویان و عباسیان (656-132 ق.) در آن دیده نمی‌شود. و به همین دلیل احتمال صحیح بودن (کلیّت) این شعر بالاست.35

البته تقریبآً همۀ مطالبی که بروکلمان در این اثر پیرامون حضرت ابوطالب بیان کرده، برگرفته از مقالاتی است که در همین قسمت (پ) ذیل شمارۀ 1 و 2 گذشت.

4. بخش «ابوطالب» در کتاب تاریخ نگار‌ش‌های عربی (GAS)
نویسنده: Fuat Sezgin‌36

فؤاد سزگین (2018 – 1924 م.) از خاورشناسان و دانشمندان علوم اسلامیِ کردی الأصل اهل ترکیه است. او از شاگردان هلموت ریتر (م 1971 م.) از شرق‌شناسان مشهور بود و به پیشنهاد همین استاد پا به عرصۀ مطالعات اسلامی نهاد. در دانشگاه‌های ترکیه و آلمان دانشجو و استاد بود. او تا پایان عمرش جوایز و دکتراهای افتخاری متعددی به دست آورد. از جملۀ آنها جایزۀ ملک فیصل در سال 1978 م. در مطالعات اسلامی است. اولین جلد از مهم‌ترین اثرش ( تاریخ نگارش‌های عربی) را در سال 1967 م. به اتمام رساند و تا وفاتش مشغول نوشتن جلد هجدهم آن بود. گفته شده که او بر 27 زبان مسلّط بوده است (منبع: سایت کنگرۀ جهانی فؤاد سزگین در تاریخ علوم در اسلام (13 تا 15 ژوئن 2019 م. در استانبول)؛ دسترسی: 05/08/1398 ش.).
<http://www.fuatsezginsempozyumu.org/en/prof-dr-fuat-sezgin-biography/>.

• نسخۀ اصلی (زبان آلمانی):

Sezgin, Fuat. Geschichte des arabischen Schrifttums, Band II: Poesie. Bis ca. 430 H. (Leiden, The Netherlands: Brill, 1975), pp. 273-5.
تعداد صفحات: 3 صفحه (24 سانتی‌متر)
• ترجمۀ عربی:
سزگین، فؤاد. تاریخ التراث العربی، محمود فهمی مجازی (نقله إلی العربیۀ)، المجلّد الثانی (الشعر إلی حوالی سنۀ 430 هـ)، الطبعۀ الثانیۀ: قم، مکتبۀ آیۀ الله العظمی المرعشی النجفی العامّۀ، 1412 هـ ق. صص 8-285.
تعداد صفحات: 3 صفحه (24 سانتی‌متر)
• ترجمۀ فارسی:
سزگین، فؤاد. تاریخ نگارش‌های عربی. مؤسسۀ نشر فهرستگان (ترجمه، تدوین و آماده‌سازی)، خانۀ کتاب (به اهتمام)، چاپ اول: تهران، 1380 ش.، صص 91-389.
تعداد صفحات: 3 صفحه (25 سانتی‌متر)
معرفی منبع37

ضمن استفاده از ترجمه‌های عربی و فارسی این اثر در بخش معرفی منبع، در آنجا که به نظر می‌رسید اشتباهی در ترجمه صورت گرفته، بعد از مراجعه به مصادری که از آنها در متن اصلی نقل شده است، فهم خود را از متن اصلی در اینجا آوردم. به همین جهت، تفاوت‌های فاحشی بین این معرّفی و ترجمه‌های فارسی و عربی این کتاب وجود دارد (همان‌طور که بین خود ترجمه‌های عربی و فارسی کتاب هم تفاوت‌های فاحشی هست).

:
در بخش ابوطالب، به عنوان یکی از شاعران پیش از اسلام و صدر اسلام مکّه، نویسنده ابتدا قدیمی‌ترین یادکردها از شعر و شاعری حضرت ابوطالب را ذکر می‌کند. نظر ابن سلام جُمَحی (م 231 ق.) و ابن حبیب (م 245 ق.) را در این رابطه بیان می‌کند، و اذعان دارد حد اقل یک بار سیبویه (م 180 ق.) و جاحظ (م 255 ق.) به اشعار او استشهاد کرده‌اند. در مورد صحّت انتساب اشعار به او بحث دقیقی صورت می‌دهد. ابتدا قول ابن هشام (م 218/212 ق.) در سیره‌اش را - که منکر درستی انتساب بخش عظیمی از این اشعار به ابوطالب است – نظری قابل توجّه می‌شمارد. سپس نظر اشپرنگر (م 1893 م.) را – که ادعا کرده اشعاری که ابن اسحاق (م 159/150 ق.) در سیره‌اش از ابوطالب نقل کرده در زمان شکوفایی‌‌اش برایش جعل شده است، و ابن اسحاق ضمن باخبری نسبت به این موضوع اشعار را در کتابش درج کرده است - با شواهد تاریخی رد می‌نماید. سزگین با دلایلی ادعا می‌کند زمانِ صورت گرفتن بعضی الحاقات به اشعار او می‌بایست به همان قرن اول هجری باز گردد، که مسئلۀ پیدا کردن اشعار صحیح از نادرست را سخت‌تر می‌نماید. او برای تأیید حرف خود، به نظر نولدِکه (م 1930 م.) (نکـ: همین مقاله، پاورقی معرّفی مقالۀ تنظیم مغرضانۀ تاریخ صدر اسلام) و اسکار رِشِر (م 1972 م.) (نکـ: همین مقاله، بخش «بعضی از مهم‌ترین ترجمه‌های اشعار حضرت ابوطالب») تمسک می‌جوید. نویسنده در ادامۀ این بخش به نسخه‌های دیوان ابوطالب و چاپ‌های مختلف آن اشاره می‌کند.

5. مقالۀ «وفات ابوطالب» – زبان: انگلیسی

Donner, Fred McGraw. “The Death of Abū Ṭālib”, in John H. Marks and Robert M. Good (eds.), Love and Death in the Ancient Near East. Studies in Honor of Marvin H. Pope (Guilford, CT: Four Quarters Press, 1987), pp. 237-45.

نویسنده: Fred McGraw Donner38

فرد مک دانر (متولد 1945 م.) محقق اسلامی و استاد تاریخ خاور نزدیک دانشگاه شیکاگو است. در سال 1968 م. تحصیلات کارشناسی خود را در رشتۀ هنر مرکز مطالعات شرق‌شناسی دانشگاه پرینستون به پایان رساند. پس از آن وی به مدت یک سال (از 1970 تا1971 م.) در دانشگاه فردریش الکساندر ارلانگن در آلمان به مطالعۀ فلسفه شرق پرداخت و سپس دکترای خود را در سال 1975 م. از مرکز مطالعات خاور نزدیک دانشگاه پرینستون دریافت کرد. وی بین سال‌های 1975 تا 1982 م. تاریخ خاورمیانه را در بخش تاریخ دانشگاه ییل تدریس می‌کرد پس از آن در سال 1982 م. به دانشگاه شیکاگو (انستیتوی شرق‌شناسی و دپارتمان تمدن‌ها و زبان‌های خاورنزدیک) رفت. دانر به عنوان رئیس دپارتمان خود از 1997 تا 2002 م. و پس از آن به عنوان مدیر مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه خود (از 2002 م. تا کنون) فعالیت داشته است. وی یکی از اعضای قدیمی انجمن مطالعات خاورمیانه در آمریکای شمالی (MESA) به شمار می‌رود. دانر در حال حاضر رئیس انجمن مطالعات خاورمیانه در آمریکای شمالی است (منبع: سایت کلیزل، با تلخیص و ویرایش – دسترسی: 16/06/1398 ش.).

http://clisel.com/%d9%81%d8%b1%d8%af-%d9%85%da%a9-%d8%af%d8%a7%d9%86%d8%b1-fred-mcgraw-donner/

تعداد صفحات: 9 صفحه (29 سانتی‌متر)

معرفی منبع:
نویسندۀ این مقاله بعد از اشاره‌ای به اقوال مختلف در سرنوشت حضرت ابوطالب در قیامت، سیر تاریخی این اختلاف نظر را بیان می‌کند. اشاره می‌کند که به واسطۀ مجادلات سیاسی عباسیان (656-132 ق.) بود که این درگیری اوج گرفت. یعنی از این جهت که نوادگان ابوطالب شانس بیشتری برای به دست گرفتن حکومت از دست بنی‌امیّه (132 – 41 ق.) داشتند (به دلیل وجود شخصیّتی همانند علی ابن ابی‌طالب (ع) (م 40 ق.) که قرابت او با پیامبر اسلام (ص) جای هیچ شبهه‌ای نداشت)،‌ عباسیان بعد از به خلافت رسیدنشان بر آن شدند تا با اقداماتی وجهۀ اجتماعی خویش را مستحکم‌تر کنند. خصوصاً نظام ادارۀ جامعۀ شیعی که «امام‌محور» بود، کار را برای عباسیان دشوار می‌نمود؛ چه این که امامت نسل به نسل از علی بن ابی‌طالب به ذریّه‌اش منتقل می‌شد، و امامان همگی از علم الهی برخوردار بودند و کسی جز این افراد صلاحیت امام بودن را نداشت. بر همین اساس بود که عباسیان سعی می‌کردند با لکه‌دار نشان دادن دامن ابوطالب – و نسبت دادن کفر به ایشان – بتوانند منزلت علویان را بین مردم کاهش دهند. نگارنده برای اثبات مدعای خویش به نامه‌نگاری‌های خلیفۀ عباسی منصور دوانیقی (خلافت: 158 – 136 ق.) با محمد بن عبدالله نفس زکیّه (م 145 ق.) و برخی روایات تاریخی دیگر استناد می‌کند. در مرحلۀ بعد مورد به مورد روایات و اختلافات آنان در بارۀ ایمان ابوطالب بررسی می‌شود. سپس نویسنده به این مسئله می‌پردازد که ایمان مادر علی بن ابی‌طالب هم به تبع زیر سؤال رفته‌ است و نمونه‌ای از روایات را، که در واقع خدشه‌ای است بر شخصیّت مادر آن حضرت،‌ بررسی می‌کند. سپس روایاتی شیعی‌مصدر، که بر ایمان آباء و اجداد ابوطالب (چه برسد به خود او) دلالت می‌کنند، ذکر می‌شود. در مرحلۀ بعد توضیحی در مورد روایات غالیانه شیعی داده می‌شود، که در آن ادعا می‌شود خدا نوری بوده است که در بدن عبد المطّلب قرار گرفت و بعد به بدن ابوطالب سرایت کرد و سپس او محمّد (ص) را به عنوان پیامبرش فرستاد. بعد از فوت ابوطالب، روح خدایی در بدن پیامبر (ص) حلول کرد، و سپس این قضیه تا امام جعفر صادق (ع) ادامه و یافت و در انتها در بدن ابوالخطّاب محمد بن ابی زینب (م 138 یا 143 ق.) قرار گرفت. بعد از آن، روایات تفسیری‌ که گاه به نفع علویان و گاه به نفع عباسیان است بررسی می‌شود.
سپس مؤلف اشاره می‌کند که بعضی روایات اساساً «مرکّب» به شمار می‌آیند؛ به این معنا که در واقع تلفیقی هستند از عناصر (بخش‌های) کوچک‌تر که از روایات دیگر سرچشمه گرفته‌اند. بعضی از این مآخذ (سرچشمه‌ها) هم‌اکنون نیز موجودند، و برخی نه. تنها راه شناخت این روایات مرکّب، تجزیه کردن آنهاست. با پیدا کردن این روایات و تجزیۀ آنها به راحتی می‌توان دریافت که کدام عناصر حقیقی‌اند (به این معنا که در روایات قدیمی‌تر هم یافت می‌شوند) و کدام عناصر کاملاً ساختگی‌اند و با اغراض مختلف سیاسی و جز آن به روایات تزریق شده‌اند، و کدام‌ها ریشۀ حقیقی دارند و فقط راوی خبر را با تفصیل بیشتری روایت کرده است. سپس نویسنده همۀ عناصر مهم روایات مرتبط با ایمان ابوطالب را ذکر می‌کند و برای نمونه چند روایت مرکّب ارائه می‌کند. در نمونه‌های مرکّب توضیح می‌دهد که وقتی یک عنصر از روایات مرکّب فقط در بعضی مآخذ موجود است، دو احتمال دارد: یا از آن دسته اموری است که اضافه شده است (توصیف بیشتر)39

«Elaboration»، که در علوم حدیث اهل سنّت با اصطلاح «زیادات» به آن اشاره می‌شود. برای اطلاعات بیشتر در این باره نکـ: سیوطی، جلال‌ الدین. تدریب الراوی في شرح تقریب النواوی، بدیع السید اللحام (التحقیق)، دمشق: دار الکلم الطیب، 1426 ق.: الطبعۀ الاولی ج1، ص 278.

، و یا از عناصری است که روایت‌های متأخر آن را ذکر نکرده‌اند (کم‌شدگی)40

که در اصطلاح علوم حدیث «تقطیع» نامیده می‌شود. برای اطلاعات بیشتر در این باره نکـ: جدید‌ی‌نژاد، محمدرضا. معجم مصطلحات الرجال و الدرایه (الطبعۀ الثانیۀ)، قم: انتشارات دار الحدیث، 1424 ق.، صص 17 و41.

. مؤلف خصوصاً به آن دسته از روایات برچسب ترکیبی بودن می‌زند، که به چند ریزموضوع متفاوت – گاه با فاصلۀ زمانی – می‌پردازند، مثلاً اگر قبل از توصیف چگونگی لحظۀ جان دادن حضرت ابوطالب، مطالبی در مورد قسم خوردن آن حضرت برای حفاظت از پیامبر (ص) – که به آغاز نبوّت حضرت محمد (ص) باز می‌گردد -‌ داده شده باشد. از نتیجه‌گیری‌های «مبتنی بر سند روایات» نویسنده این است که نسبت دادن تفسیر آیۀ «إِنَّكَ لا تَهدي مَن أَحبَبتَ وَلكِنَّ اللَّهَ يَهدي مَن يَشاءُ وَهُوَ أَعلَمُ بِالمُهتَدينَ»41

«در حقيقت تو هر كه را دوست دارى نمى‌توانى راهنمايى كنى، ليكن خداست كه هر كه را بخواهد راهنمايى مى‌‏كند و او به راه‏يافتگان داناتر است». در این مقاله برای ترجمۀ آیات قرآن کریم از ترجمۀ استاد محمدمهدی فولادوند استفاده شده است.

(قصص: 56) به قضیۀ طلب آمرزش کردن پیامبر (ص) از خدا برای حضرت ابوطالب باید از عبد الرزاق بن همّام الحمیَری (م 211 ق.) به بعد، و یا حد اقل سال 170 ق. به بعد اضافه شده باشد. همچنین با نقد درون‌متنی روایات به این نتیجه‌ می‌رسد که بعضی عناصر موجود در آنها صرفاً از این جهت اضافه شده‌اند که ضمیمه شدن آیۀ قرآن به روایت بی‌ربط نباشد. مؤلّف چند روایت را با ظنّ قوی از مواردی می‌داند که با غرض ترکیب شده‌اند. در تبیین روایات ترکیبی مغرضانه و جدلی بیشتر به عباسیان شک دارد،‌ ولی در دو جا احتمال می‌دهد که شیعیان در روایت‌شان دست‌کاری کرده باشند. در انتهای مقاله 6 نتیجه‌گیری یاد می‌شود:
• حضور سران قریش در لحظۀ مرگ ابوطالب احتمالاً ساختگی (ترکیب دیدار قبلی سران قریش با ابوطالب و لحظۀ مرگ او) است، و با شواهدی که می‌آورد احتمال می‌دهد که اضافۀ سعید بن جبیر (م 95 ق.) باشد.
• از آنجا که «شهادت خواستن محمد (ص) از سران قریش» و «دیدار ابوطالب با قریش» شباهت زیادی دارند، احتمالاً ابن عباس (م 68 ق.) در تفسیر سورۀ ص این دو روایت را ترکیب کرده و در یک روایت تلفیقی آیۀ 58 را تفسیر کرده است. و به این دلیل که معنا ندارد سران قریش دم مرگ او شکایت برادرزاده‌اش را بکنند، احتمالاً این قضیه مربوط به قبل از ماجرای شعب ابی‌طالب است. و به نظر می‌رسد تلفیق مذکور دوباره کار سعید بن جبیر باشد.
• صحنه‌ای که پیامبر (ص) از ابوطالب می‌خواهد که شهادت را بگوید، به دو شکل (و با دو عنصر متفاوت) روایت شده است: اول آنکه ابوطالب از ترس رفتن آبرویش نزد قریشیان شهادت را نمی‌گوید، و دوم آنکه دو تن از سران قریش تلاش می‌کنند تا از شهادت گفتن او جلوگیری کنند و در نتیجه چنین چیزی محقّق نمی‌شود. مؤلف بعد از شمردن چند احتمال – که همۀ آنها را ضعیف می‌داند – یک نظر را بر دیگران ترجیح می‌دهد، که هر دو گزارش می‌بایست قدیمی، و در حدود سال 80 ق. (اوایل قرن 8 میلادی) نزد راویان مشهور باشند.
• احتمال دارد این قضیه که ابوطالب بنی‌‌هاشم را فراخوانده است و برایشان صحبت‌هایی کرده، و در پی آن آیۀ «وَ هُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ يَنْأَوْنَ عَنْهُ وَ إِنْ يُهْلِكُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ مَا يَشْعُرُونَ»42

«و آنان [مردم را] از آن باز می‌دارند و [خود نیز] از آن دوری می‌کنند و[لی] جز خویشتن را به هلاکت نمی‌افکنند و نمی‌دانند».

(انعام: 26) نزول یافته است، در واقع ترکیبی باشد از روایت‌های جداگانه.
• احتمال دارد نزول آیۀ «مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ»43

«بر پيامبر و كسانى كه ايمان آورده‌‌اند سزاوار نيست كه براى مشركان پس از آنكه برايشان آشكار گرديد كه آنان اهل دوزخند طلب آمرزش كنند هر چند خويشاوند [آنان] باشند».

(توبه: 113) و «إِنَّكَ لا تَهدي مَن أَحبَبتَ وَلكِنَّ اللَّهَ يَهدي مَن يَشاءُ وَهُوَ أَعلَمُ بِالمُهتَدينَ»44

«در حقيقت تو هر كه را دوست دارى نمى‏‌توانى راهنمايى كنى، ليكن خداست كه هر كه را بخواهد راهنمايى مى‌‏كند و او به راه‏يافتگان داناتر است».

(قصص: 56) هم به همین صورت قبلاً در روایات جداگانه موجود بوده‌اند و هم‌اکنون فقط به صورت ترکیبی یافت می‌شوند.
• در همۀ عناصر دیگر – که در روایات قدیمی‌تر یافت نمی‌شوند – همین دو احتمال وجود دارد: یا اینکه در روایات متأخر به صورت مغرضانه و جدلی توضیحاتی اضافی آمده است، و یا اینکه مآخذ آن به دست ما نرسیده و فقط به صورت ترکیبی آن را می‌یابیم.

6. کتاب از دیدۀ ناظران: زندگی محمّد از نگاه مسلمانان اولیه، بررسی متنی – زبان: انگلیسی
Rubin, Uri. The Eye of the Beholder: The Life of Muhammad as Viewed by the Early Muslims, a Textual Analysis (Princeton, N.J.: The Darwin Press, Inc., 1995), pp. 149-56.

نویسنده: Uri Rubin45

زندگی‌‌نامۀ علمی مؤلف پیشتر در پاورقی گذشت. نکـ: همین مقاله، بخش «ب»،‌ عنوان «مدخل «ابوطالب» در دایرة المعارف اسلام (ویرایش سوم)».

تعداد صفحات اثر مربوطه: 8 صفحه
تعداد صفحات کل کتاب: 289 صفحه (25 سانتی‌متر)

معرفی منبع:
در توضیحی اجمالی حول این کتاب باید گفت کتابی است که با شک و تردید بسیار به منابع و مآخذ اسلامی می‌نگرد، و سعی می‌کند خواننده را پس از اتمام خواندن این کتاب متقاعد کند بسیاری از آنچه در مورد حضرت محمد (ص) می‌دانسته است اشتباه است. نگارنده سعی کرده از کهن‌ترین منابع تاریخی برای نشان‌ دادن چهره‌ای از پیامبر اسلام «از دیدۀ ناظران» استفاده کند.46

نقد خوبی از این کتاب به قلم خانم ولری هوفمن سال 1997 م. در «International Journal of Middle East Studies» به چاپ رسیده است، که متن آن به صورت آنلاین موجود می‌باشد. برای اطلاعات بیشتر در رابطه با کتاب می‌توانید به این مجلّه رجوع کنید:

Hoffman, Valerie J. “Uri Rubin, The Eye of the Beholder: The Life of Muhammad as Viewed by the Early Muslims, a Textual Analysis, Studies in Late Antiquity and Early Islam, vol. 5 (Princeton, N.J.: The Darwin Press, Inc., 1995). Pp. 298.” International Journal of Middle East Studies, vol. 29, no. 4, 1997, pp. 638–639., doi:10.1017/S0020743800065326.

چنان که در بخش نتیجه‌گیری کتاب آمده است، روبین در این کتاب اثبات می‌کند تصوّری که میراث اسلامی از پیامبر (ص)‌ می‌دهد، در واقع تصوّری است که مسلمانان آن دوره (منظور دوره‌ای است که میراث اسلامی جمع‌آوری شد) دوست داشتند از پیامبرشان داشته باشند. از این رو، چه بسا احوالات پیامبران پیشین را هم به پیامبرشان نسبت داده‌اند. روبین داعی این مطلب را مقتضای فتوحات ارضی اسلام می‌داند. سپس ادعا می‌کند که بسیاری از مسلّمات تاریخی اسلام، در واقع اقتباسی است از احوالات پیامبر مسیحیان. بر همین اساس کتاب خود را در 5 فصل ارائه می‌دهد، که در هر کدام اقتباس سیره‌‌نویسان را از یک رویداد مهمّ مسیحی در سیره‌نویسی‌شان اثبات می‌کند. در فصل چهارم است که روبین می‌کوشد رویداد «آزار و شکنجه»47

Persecution ؛ به این معنا که معمولاً در همۀ ادیان آسمانی قرار است پیامبری آزار ببیند.

را – که عقیده دارد مسئله‌ای جهانی در تاریخ ادیان به شمار می‌رود – بر تاریخ اسلام تطبیق دهد. از این رو، به روایات مربوط به حمایت حضرت ابوطالب از پیامبر اسلام (ص) از یک طرف، و آزارهای ابولهب (م 2 ق.) از طرفی دیگر می‌پردازد؛ چه اینکه ظاهراً باور دارد این دو قطبی‌سازی با اغراق همراه است. حال بخش «واکنش ابوطالب» را، که روبین در 6 صفحه تبیین کرده است در اینجا توضیح می‌دهیم:
در این بخش، روبین تقسیم‌بندی جامعی از روایات مرتبط با ایمان ابوطالب ارائه می‌دهد؛ به همین جهت تفاوت‌های ریز بین روایات این باب را بیان می‌کند. در ابتدا روبین توضیح می‌دهد چهرۀ ابوطالب بدون شکّ الهام گرفته از اهداف سیاسی شیعیان بوده است. یعنی از این جهت که پدر علی (ع) است، می‌بایست به اندازۀ او نجیب باشد. سپس اضافه می‌کند دلیل این که بسیاری از دفاع‌های قهرمانانۀ ابوطالب از پیامبر اسلام (ص) در مصنّفات سنّی یافت نمی‌شود هم همین است. او چندین روایت از کتب تاریخی اهل سنّت را، که با رابطۀ بین «ابوطالب و پیامبر (ص)» و «قریشیان» مرتبط است، ذکر می‌کند. سپس ادامه می‌دهد که اولین سیره‌نویسان اهل سنّت به رویارویی قریش با ابوطالب اشاره کرده‌اند. ولی در نقل‌های دیگر از آن روایات نامی از ابوطالب برده نشده؛ بلکه چنین بیان شده است که رویارویی قریش با خود پیامبر اسلام (ص) بوده است. در این گزارش‌ها آیات قرآنی مرتبط48

برای مثال سورۀ ص: 4-6.

هم – به عنوان متن گفت و گوی آنها – ضمیمه شده است. گروهی دیگر از گزارش‌ها که حاوی آیات قرآنی‌اند حاکی از آن است که پیامبر اسلام (ص) و ابوطالب در مواجهه با قریشیان هم‌داستانند. البته این روایات در مصنّفات اهل سنّت یافت نمی‌شود. سپس همین درگیری لفظی بین پیامبر (ص) و قریشیان که در قرآن آمده است، در سنّت اسلامی به عنوان متن گفت و گوی حضرت ابوطالب و سران قریش روایت شده است. و از آنجا که بعضی گزارش‌ها ماجرای دیدار حضرت ابوطالب و سران قریش را متفاوت نشان می‌دهد، توانسته‌اند به مصنّفات اهل سنّت راه یابند. بعد از بیان چندین نوع از گزارش‌های حول این گفت‌ و ‌گو، مؤلف سیر «جزئی از تفسیر قرآن شدن» بعضی از این روایات را تبیین می‌کند.

7. کتاب ابوطالب، مؤمن قریش – زبان: انگلیسی

Khunayzi, Abdullah. Abu Talib the Faithful of Quraysh. Abdullah al-Shahin tr., 2nd ed. (Qum: Ansariyan, 2007).

نویسنده: Abdullah Khunayzi49

شیخ عبدالله خنیزی (متولد 1350 ق. در قطیف) از نویسندگان و دانشمندان علوم اسلامی است. وی صاحب چندین مقاله در روزنامه‌ها و مجلّات عربستان سعودی، بحرین، عراق، لبنان و مصر است. بعد از مطالعات دروس پایه در نوجوانی و جوانی، در چهل سالگی به نجف اشرف مهاجرت کرد و به مطالعات دینی‌اش ادامه داد. سپس در درس آیت‌الله خوئی (م 1413 ق.) حاضر شد و در بخش استفتائات و دیگر امور استادش به او خدمت می‌کرد (منبع: بخش «زندگی‌نامۀ مؤلف» همین کتاب:

Khunayzi, Abdullah. Abu Talib the Faithful of Quraysh (2007). Abdullah al-Shahin tr., pp. 321-4..(

مترجم: عبدالله الشاهین
تعداد صفحات: 328 صفحه (حدود 20 سانتی‌متر)

معرفی منبع:
اصل این کتاب به زبان عربی نگاشته شده و ترجمۀ فارسی‌اش نیز موجود است.50

خنیزی، عبدالله. ابوطالب مؤمن قریش. حسین محفوظی موسوی (ترجمه). ویرایش دوم‌: قم، نشر حبیب، 1388 ش..

به طور کلی کتابی است که با رویکردی شیعی ضمن استفاده از منابع تاریخی معتبر، زندگی‌نامۀ حضرت ابوطالب را تحریر، استدلال‌های مخالفین ایمان او را بررسی، و از شخصیّت آن حضرت همه‌جانبه دفاع می‌کند. ابتدا در حدود 25 صفحه مطالبی را به عنوان پیش‌زمینۀ بحث ذکر کرده، و در آن دشمنی امویان با علی بن ابی‌طالب و آل او (ع) را تببین می‌کند. نویسنده اذعان دارد تحریف مطالب در مورد حضرت ابوطالب نیز به همین مسئله مربوط است. فصل اول کتاب که در 45 صفحه نگارش شده، به ابعاد مختلف زندگی آن حضرت اختصاص یافته است؛ از شخصیّت و ازدواج او گرفته تا جهاد و وفات ایشان. در فصل دوم، نگارنده می‌کوشد تا به وقایع بعد از وفات ایشان بپردازد، و نظر پیامبر اسلام (ص)، اهل بیت آن حضرت و بعضی صحابه را در مورد جایگاه حضرت ابوطالب با استناد به روایات تاریخی و اعتقادی شیعه و سنّی بیان کند. سپس به رویکرد ابن ابی الحدید (م 656 ق.) نسبت به این موضوع می‌پردازد، و ضمن طرفداری از استدلال‌های او در برخی مسائل، با بعضی رویکردهای او مخالفت می‌ورزد و آنها را تصحیح می‌کند. در مرحلۀ بعد ذیل عنوان «تحریف»‌ نویسنده مهم‌ترین استدلال‌های مخالفین ایمان حضرت ابوطالب را (که مشتمل بر برخی آیات و روایات تاریخی است) بررسی می‌کند و اشکالاتی بر آنها وارد می‌کند. عمدۀ اشکالات نویسنده به میراث تاریخی اهل سنّت در این باره مربوط به سند روایات است. سپس ماجرای «ارث نبردن جعفر بن ابی‌طالب (م 8 ق.) و علی بن ابی‌طالب (ع) از پدرشان» به دید انتقادی وارسی می‌شود.
به صورت کلّی، نگارنده در سراسر کتاب عموماً به استدلال‌های معروف شیعی در دفاع از ایمان آن حضرت تمسّک می‌جوید51

برای دسترسی به این احتجاجات نکـ: امینی، عبدالحسین. الغدیر فی الکتاب والسنۀ والأدب (1416 ق.)، ج 7، صص 550-444؛ مفید، محمد بن نعمان. ایمان أبی طالب علیه السلام (1413 ق.)، سراسر کتاب؛ شرف الدین عاملی، محمد علی. شیخ الابطح: ابوطالب علیه السلام (1349 ق.)، سراسر کتاب.

؛ به این معنا که شاید بتوان گفت این کتاب جمع‌آوری‌‌ای است از ادلۀ مستحکم شیعیان در مقابل مخالفین ایمان حضرت ابوطالب.
معرفی منبع:
اصل این کتاب به زبان عربی نگاشته شده و توسط همین انتشارات (قم: انصاریان) در سال 1387 ش. به چاپ رسیده است. کتابی است که به شیوۀ داستانی نقش حضرت ابوطالب را در اسلام و زندگی حضرت محمد (ص) برای ردۀ سنّی کودک و نوجوان به زبان ساده تبیین می‌کند.

8. مدخل «ابوطالب» در دایرة المعارف اسلامیکا – زبان: انگلیسی

Bahramian, Ali. “Abu Talib” in Encyclopaedia Islamica, W. Madelung, F. Daftary (editors-in-chief), vol. II (London: Brill, The Institute of Ismaili Studies (in association with), 2009), pp. 621-6.

نویسنده: علی بهرامیان52

علی بهرامیان (متولد 1347 ش.) پژوهشگر تاریخ صدر اسلام است. او عضو هیئت علمی دایرة المعارف بزرگ اسلامی بوده، و مقالاتی از او در این دایرة المعارف به چاپ رسیده است. از سال 1391 ش. نیز در ویرایش «دانشنامۀ شبه قارّه» با فرهنگستان زبان فارسی همکاری می‌کند (ویکی‌پدیای فارسی، ذیل مدخل «علی بهرامیان» - دسترسی: 25/07/1398 ش.).

<https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A8%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86>.

مترجم: فرزین نگهبان
حجم اثر: حدود 5 و نیم صفحه دایرۀ المعارفی رحلی (3566 کلمه)

معرفی منبع:
اصل این مقاله برای دانشنامۀ جهان اسلام به فارسی تألیف شده، و هنوز به چاپ نرسیده است. بعد از توضیحاتی کلّی، نویسنده به جنجالی بودن بحث پیرامون شخصیّت حضرت ابوطالب اشاره می‌کند. او اذعان دارد روایات موجود در مورد او تحت تأثیر مشروعیّت‌خواهی عباسیان برای حکومت خود بوده است؛ به این صورت که عباسیان برای کاهش دادن شهرت ابوطالب و بی‌اهمیّت نشان دادن حمایت‌های او از پیامبر اسلام (ص)، به تحریف در روایات مربوط به او اقدام کرده‌اند. همۀ بحث‌های بعد از آن در بارۀ ایمان ابوطالب نیز متأثر از همین روایات است.
بعد از کمی توضیح در بارۀ نسب او، بهرامیان با دیدی شکاکانه به «عبد مناف» بودن نام ابوطالب می‌پردازد. خود نیز در ابتدای مقاله نام او را «عمران» ذکر می‌کند. ابتدا اقوال مختلف را در این باره نقل می‌کند. بیان می‌دارد که مشهور طبقات‌نویسان و تاریخ‌نویسان نام او را عبدمناف ذکر کرده‌اند، و در بعضی آثار نیز – که از شهرت کمتری برخوردارند – «عمران» و «شیبۀ» نامیده شده است. سپس احتمال دیگری را نیز بررسی می‌کند،‌ که «ابوطالب» اسم او باشد، و نه کنیۀ او. اصرار بر اسم شخص بودن «ابوطالب» برای آن حضرت خصوصاً‌ از این جهت اهمیّت دارد که مناف نام یکی از بت‌های عرب بوده، و شیعیان عقیده دارند نیاکان و اهل بیت پیامبر (ص) همگی – حتی قبل از رسالت ایشان – مؤمن بوده‌اند. برای این احتمال شاهدی آورده می‌شود، و آن امضایی است از امام علی (ع)، که در انتهای یکی از نامه‌های منسوب به ایشان درج شده است. در آنجا به جای «علی بن أبی‌ طالب»، «علی بن أبو طالب» آمده است [و این نشان‌دهندۀ مبنی بودن «أبو» – و در نتیجه عَلَم شخص بودن «أبو طالب» – می‌باشد]. البته این گونه ساختار جمله توجیه نحوی نیز دارد که زمخشری آن را ذکر کرده است. سپس بحثی در مورد وجود خارجی داشتن یا نداشتن پسری به نام «طالب» در لیست فرزندان او بیان می‌گردد، پسری که شخصیّت بسیار مبهمی در تاریخ اسلام دارد. از او فرزندی به جا نماند و در حدیث روایت شده از امام صادق (ع) در مورد فرزندان ابوطالب، نام او ذکر نشده است.
سپس در مورد حمایت‌های ابوطالب از پیامبر (ص) و نقش مؤثر او در زندگی اجتماعی ایشان مطالبی بیان می‌شود. بعد از آن ماجرای شعب ابی‌طالب، از چگونگی آغاز شدنش تا نحوۀ به پایان رسیدنش ذکر می‌گردد. در حقیقت بهرامیان می‌کوشد ضمن بیان رویدادهای مختلف در زندگی ابوطالب، به ادلۀ ایمان او نیز اشاره‌ای بکند. سپس در بارۀ وفات و محل دفن او، و در پی آن اتفاقاتی که در حملۀ وهابیان به بقعۀ آن حضرت افتاد، توضیحاتی ارائه می‌شود. بعد از تبیین موقعیّت اجتماعی او، نگارنده ادامه می‌دهد: نابسامان نشان داده شدن وضع مالی ابوطالب در میراث تاریخی، از آنجا که در فخرفروشی منصور دوانیقی (خلافت: 158 - 136 ق.) به محمد بن عبدالله نفس زکیّه (م 145 ق.) در نامه‌نگاری‌هایشان نیز آمده است، بعید نیست تا انداز‌ه‌ای به درگیری میان عباسیان و علویان – و تحریفات عباسیان – مرتبط باشد.
در وهلۀ بعد به روایات دالّ بر بی‌ایمان از دنیا رفتن ابوطالب اشاره می‌شود. نویسنده اشاره می‌کند که خصوصاً روایاتی که در آن شخص عباس بن عبدالمطلب (م 32 ق.) در صحنۀ شهادتین نگفتن ابوطالب حضور دارد، از این جهت که خود عباس بعد از فتح مکّه ایمان آورده است، از حیث دلالت جای تأمل دارند. بعد از بیان ادلۀ بی‌ایمان از دنیا رفتن ابوطالب، از روایات و شأن نزول آیاتی که به این موضوع نسبت داده شده تا زیر بار نرفتن امام علی (ع) برای دفن او (از این جهت که کافر است)، نویسنده بیان می‌‌دارد شماری از راویان این اخبار از رجال عباسی هستند، و البته کینۀ بنی‌امیّه نسبت به علی بن ابی‌طالب (ع) هم در تحریف و ترویج این مطالب بی‌تأثیر نیست.
در بعضی از روایاتی که بر ایمان نیاوردن ابوطالب دلالت دارد، نام ابوبکر (خلافت: 13 – 11 ق.) و پدرش ابوقحافۀ (م 14 ق.) نیز دیده می‌شود. در این روایات ادعا می‌شود که ابو قحافه مسلمان از دنیا رفته است، و تأکید می‌شود که حمایت ابوطالب از پیامبر (ص)‌ صرفاً برخاسته از روابط خانوادگی است.
بعد از معرّفی برخی از مهم‌ترین آثار شیعی پیرامون دفاع از ایمان ابوطالب، نویسنده در بخش پایانی مقاله به مسئلۀ اشعار ابوطالب و چگونگی انتساب آنها به او می‌پردازد؛ به این صورت که اختلاف نظرها را بیان کرده، و اولین جمع‌آوری‌هایی را که از اشعار او در تاریخ صورت گرفته ذکر می‌کند.

9. مقالۀ «رساله‌هایی در نجات ابوطالب» – زبان: انگلیسی

Husayn, N. A.. “Treatises on the Salvation of Abū Ṭālib”, in Shii Studies Review, 1(1-2), (Leiden: E. J. Brill, 2017), pp. 3-41.

نویسنده: Nebil A. Husayn53

نبیل احمد حسین عضو هیئت علمی و استادیار دانشکدۀ مطالعات دینی دانشگاه میامی است. مدرک کارشناسی خود را در رشتۀ مطالعات خاورمیانه از دانشگاه ویرجینیا دریافت کرد. سال 2010 م. مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشتۀ مطالعات عربی و اسلامی از دانشکدۀ «تمدن‌ها و زبان‌های خاور نزدیک» دانشگاه هاروارد گرفت، و در سال 2016 م. دکترای خود را از دانشگاه پرینستون آمریکا اخذ کرد. پایان‌نامۀ دکترای او با عنوان «یادکرد علی بن ابی‌طالب در تفکر آغازین اهل سنّت» بود (منبع: پروفایل نبیل حسین در سایت آکادمیا – دسترسی: 17/06/1398 ش.).

<https://miami.academia.edu/NebilHusayn>.

تعداد صفحات: 39 صفحه (24 سانتی‌متر)

معرفی منبع:
به طور کلّی، این مقاله مباحث کلامی شیعی و برخی مباحث کلامی سنّی متأخر (قرن نهم ق. به بعد) را در حمایت از نجات حضرت ابوطالب بررسی می‌کند. به عقیدۀ مؤلف، تا قرن نهم هجری متفکران اهل سنّت حساسّیت ویژه‌ای نسبت به ایمان و رستگاری حضرت ابوطالب داشته‌اند، ولی بنا بر دلایلی از قرن نهم به بعد تغییر قابل توجّهی در اندیشۀ آنان نسبت به این موضوع رخ می‌دهد. به این صورت که با رواج تصوّف در قرون هشتم و نهم قمری، محبوبیّت بعضی عقاید و رسوم بین مسلمانان افزایش یافت. از جملۀ این عقاید و رسوم، برگزاری جشن ولادت پیامبر اسلام (ص)، عقیده به نور نخستینی که پیامبر اسلام (ص) از آن به این دنیا آمده است، رستگاری والدین ایشان و تقدّس ذرّیۀ آن حضرت بود. از این جهت، این موج تأثیر بسزایی در بهبود نگرش اهل سنّت نسبت به حضرت ابوطالب داشته است. نگاهی کلّی به مقاله نشان می‌دهد که مؤلف سعی دارد استدلالات کسانی را بررسی کند، که اعتقاد به کافر نبودن ابوطالب، و یا کافر از دنیا رفتن و – با این حال – نجات یافتن ایشان دارند.
در بخش اول، مؤلف به مسئلۀ رستگاری ابوطالب در مصنّفات اهل سنّت می‌پردازد. اسامی حدود 15 نفر از متفکّران قرن نهم به بعد اهل سنّت را، که عقیده به رستگاری ابوطالب داشته‌اند نام می‌برد. البته تذکر می‌دهد که برخی متفکّران سنّی متأخر، هم عقیده دارند که ابوطالب به جهنّم می‌رود، و هم عقیده دارند که ایشان قلباً به پیامبر اسلام (ص) ایمان داشته است؛ به این صورت که عقیدۀ قلبی تنها را برای ورود به بهشت کافی نمی‌دانند. بعد از پاره‌ای توضیحات، به صورت کلّی نتیجه‌ می‌گیرد که در قرون اخیر حدود 80 متن از نویسندگان اهل سنّت در حمایت از رستگاری حضرت ابوطالب یافت می‌شود، در حالی که مخالفان این نظر – اگر مخالف‌«هایی» باشند54

به این معنا که شاید متونی نوشته شده باشند که به دست ما نرسیده‌اند.

- احتمالاً بسیار معدودند.55

علی رغم نظر بعضی دانشمندان شیعه، نویسنده «جلال الدین سیوطی» (م 911 ق.) را از جملۀ‌ افرادی می‌داند که عقیده به رستگاری ابوطالب نداشته‌اند. نکـ:

Husayn, N. A.. “Treatises on the Salvation of Abū Ṭālib” (2017), in Shii Studies Review, 1(1-2), p. 9.

در بخش بعد، مسئلۀ نجات حضرت ابوطالب در مصنّفات شیعی بررسی می‌شود، که در اولین مصنّفات (مثلاً کتاب سلیم بن قیس هلالی) به رستگاری ایشان اصلاً پرداخته نشده؛ یعنی مفروض تلقّی شده، و بلکه ایشان به عنوان حامل نور الهی از حضرت آدم (ع) به علی بن ابی‌طالب (ع) شناخته شده است. به عقیدۀ نویسنده، الکافی کلینی (م 329 ق.) اولین کتاب شیعی است که به اشتباه بودن احادیث سنّیان پیرامون ایمان ابوطالب می‌پردازد. کلینی اشاره می‌کند که ابوطالب ایمان داشته، ولی برای حفاظت از پیامبر اسلام (ص) آن را پنهان می‌کرده است. بعد از او شیخ صدوق (م 381 ق.) است که به این مسئله می‌پردازد. سپس چند کتاب شیعی در این باب از نویسندگان شیعی قرن چهارمی ذکر و بررسی می‌شود. طبق نظر نویسنده، تحقیقات شیعی و غیر شیعی در حمایت از مسئلۀ نجات حضرت ابوطالب به شدت تحت تأثیر دو عامل «عقیده به پاک بودن بی چون و چرای کارنامۀ پیامبر اسلام (ص)» و «ارادتی که – حتی غیر شیعیان - به اهل بیت او دارند» است؛ به این معنا که چون سزا نیست پیامبر اسلام (ص) مثلاً به یک کافر علاقه داشته باشد، و یا یک کافر از اهل بیت او باشد، تلاش می‌کردند تا به گونه‌ای این مسئله را حل کنند.
بعد از تقسیم‌بندی عقاید اهل سنّت در رابطه با نجات حضرت ابوطالب و پدر و مادر پیامبر اسلام (ص)، در بخش بعدی‌ نویسنده به بررسی روایات شیعی و سنّی در حیطۀ «نجات هر سۀ آنها» می‌پردازد.
در بررسی احتجاج‌های شیعی، نویسنده طی حدود 6 صفحه مطالبی از الغدیر علاّمه امینی (م 1390 ق.)، إیمان أبی طالب شیخ مفید (م 413 ق.) و إیمان أبی طالب56

نام دیگر این کتاب «الحجۀ علی الذاهب إلی تکفیر أبی طالب» است.

ابن مَعَدّ موسوی (م 630 ق.) نقل، و احتجاج‌های این سه عالم شیعی را بیان می‌کند. شاید بتوان گفت از مهم‌ترین احتجاج‌های یاد شده در این قسمت، این موارد باشند: جواب نقضی «اثبات نشدن ایمان سه خلیفۀ اول با این رویکرد سخت‌گیرانه در باب ایمان» از شیخ مفید، «ثقه نبودن سعید بن مسیّب57

با توجه به این امر که بسیاری از روایات دالّ بر شهادتین نگفتن حضرت ابوطالب به او می‌رسد.

(م 94 ق.) در تذکرۀ آل علی (ع)»، «متأخر بودن نزول آیات ادعا شده نسبت به وفات ابوطالب» و «مرسل بودن بسیاری از احادیث دالّ بر بی‌ایمانی ابوطالب» از علاّمه امینی.
در قسمت بررسی احتجاج‌های اهل سنّت در دفاع از ایمان حضرت ابوطالب، نویسنده پس از ارائۀ یک تصویر کلّی نسبت به کتابهای مهم این باب58

أسنی المطالب فی نجاۀ أبی طالب نوشتۀ احمد بن زینی دحلان (م 1304 ق.)، بلوغ المآرب فی نجاۀ آبائه علیه السلام و عمّه ابی طالب از شیخ سلمان ازهری لاذقی (م 1204 ق.) و سِداد الدِين و سَداد الدَين في إثبات النجاۀ والدرجات للوالدين نوشتۀ محمد بن رسول حسينی برزنجي (م 1103 ق.).

، برخی از این احتجاج‌ها را ذکر می‌کند. مثلاً در پاسخ به این اشکال که ابوطالب شهادتین را به زبان نیاورد، این دانشمندان سنّی تلاش می‌کنند تا اثبات کنند بسیاری از علمای اهل سنّت باور قلبی را برای تحقّق ایمان کافی دانسته‌اند. بر این اساس ابوطالب، که بنا بر دلایلی – که در مقاله بیان شده است - باید تقیه می‌کرد، با اینکه شهادتین را بر زبان نیاورد مؤمن از دنیا رفت. پاره‌ای از دیگر احتجاج‌هایی که در طی حدود 7 صفحه ذکر می‌شود، از این قرار است: (1) اشعار منسوب به او؛ (2) وصیّتش به بنی‌هاشم برای حمایت از حضرت محمد (ص)؛ (3) شاهد بودنش برای چندی از معجزات رسول خدا (ص)؛ (4) پایبند بودنش به «ملۀ عبد المطّلب» که بنا بر شواهدی همان دین محمّدی (ص) است؛ (5) شفاعت شدنش (حال آنکه شفاعت مخصوص مؤمنان است)؛ (6) ردّ کردن اعتبار روایات صحیحین در این موضوع توسط اندکی از متفکران اهل سنّت59

نبیل حسین می‌نویسد: «تا جایی که می‌دانم، از دانشمندان اهل سنّت تنها متفکران معاصرِ حامیان علی (ع) هستند که بر احادیث صحیحین – با موضوع شهادتین نگفتن ابوطالب - خدشه وارد می‌کنند». او حسن سقّاف (متولد 1380 ق.) و حسن فرحان مالکی (متولد 1390 ق.) را برای نمونه ذکر می‌کند. نکـ:

Husayn, N. A.. “Treatises on the Salvation of Abū Ṭālib” (2017), in Shii Studies Review, 1(1-2), p. 31.

؛ (7) جمع بین روایات به گونه‌ای که در ابتدا ابوطالب مقابل سران قریش و پیامبر (ص) شهادتین را نگفته است، ولی بعد از آن – وقتی که عباس بن عبد‌المطّلب در صحنه حضور داشت – شهادتین از لبان آن حضرت شنیده شده است؛ (8) نزول آیۀ «التوبۀ :113» هم در واقع برای موضوع دیگری نازل شده است، که به صورت اشتباهی – که این اشتباه با مورد قبل مرتبط است – برای وفات حضرت ابوطالب ثبت شده است؛ (9) بالاترین مرتبه از جهنّم60

اشاره‌ای است به حدیث «إنّ أهون أهل النار عذاباً أبو طالب» (ابن أبی شیبۀ، عبد الله. المصنّف فی الأحادیث و الآثار. ج 7، ص 51؛ مسلم بن حجاج. صحیح مسلم، ج 1، ص 166، ح 362). قس: محمد بن إسحاق. السیر و المغازی، ج 1، صص 9-238، که در آن گفته شده که ابوطالب در پست‌ترین منزله از جهنّم قرار دارد.

اتفاقاً یعنی کمترین عذاب در بین جهنمیان (که اثبات می‌کند کفری در میان نبوده است).
در قسمت نتیجه‌گیری بعد از ذکر خلاصه‌ای از مطالب مقاله، روایتی از کتب تاریخی یاد می‌شود،‌ که به گفتۀ‌ نویسنده بر ایمان حضرت ابوطالب دلالت دارد. روایت از این قرار است که صعصعۀ بن صوحان (م حدود 70 ق.) در مقابل معاویه بن أبی‌سفیان (م 60 ق.) ادعا می‌کند که هم علی برتر از معاویه است، و هم پدرش (ابوطالب) برتر از ابوسفیان است، و معاویه در پاسخ این ادعا وا می‌ماند.

10. مقالۀ «ابوطالب: مؤمن وفادار» – زبان‌: انگلیسی

Islamic Ahl al-Bayt Organization (Islamic Mobility), Abu Talib: The Staunch Believer (online edition in islamicmobility.com, 2017-01-06, date of access: 2019-11-15) <http://islamicmobility.com//files/pdf/pdf617.pdf>.

نویسنده: سازمان اهل بیت (پویایی اسلامی)
حجم اثر: 10 صفحه (حدود 3250 کلمه)
معرفی منبع:
این مقاله صرفاً‌ یک جمع‌آوری است از ادلۀ‌ ایمان حضرت ابوطالب،‌ که در آن با استفاده از شواهد تاریخی، قرآنی و روایی شیعی و سنّی اثبات می‌کند که آن حضرت ایمان داشته‌ است. در بعضی موارد تحلیل‌هایی صورت می‌گیرد و بر بعضی استدلال‌های مخالفین خرده گرفته می‌شود. می‌توان گفت مخاطب این اثر هم عوام مردم و هم دانشمندان علوم دینی و تاریخی در نظر گرفته شده است.

11. کتاب حامی رسول الله – ابوطالب – زبان: آلمانی

Al-Musawi, Sayyed Ghaith. Unterstützer des Gesandten Allahs - Abu Talib (Online edition, CreateSpace, 2018).

نویسنده: Sayyed Ghaith al-Musawi61

سید غیث الموسوی نویسندۀ کتابهای متعددی در زمینۀ تبلیغ اعتقادات شیعی به زبان ساده است. از او حدود 50 کتاب با موضوعاتی مانند مهدویت، حمزۀ بن عبد المطّلب (م 3 ق.) و زندگی‌نامۀ ائمۀ شیعه به زبان‌ آلمانی به چاپ رسیده است.

تعداد صفحات: 50 صفحه (حدود 22 سانتی‌متر)
معرفی منبع62

به دلیل عدم دسترسی به کتاب، این معرّفی را با استفاده از معرّفی‌ این کتاب در سایت آمازون نوشتیم (دسترسی: 16/08/1398 ش.).

<https://www.amazon.com/Unterst%C3%BCtzer-Gesandten-Allahs-Talib-German/dp/1719581606>.

:
به طور کلّی، این کتاب ضمن پرداختن به ابعاد شخصیّتی حضرت ابوطالب، به صورت فشرده و با استفاده از آیات قرآن و احادیث و روایات تاریخی، شبهات و ادعاهای خلاف ایمان او را رد کرده، و توضیح می‌دهد به چه دلایلی ایشان مجبور بودند تا ایمان خود را کتمان کنند.

12. کتاب بحثی در مورد ابوطالب ¬- مطالب اولیه - زبان: انگلیسی

Jamil, Haroon. Discussing Abu Talib - A Primer (LULU Press (Al-Hassani Foundation), 2019).

نویسنده: Haroon Jamil63

هارون جمیل (متولد 1995 م.) در هلند به دنیا آمده است. او در واقع دارای مدرک کارشناسی رادیولوژی و غده‌شناسی از دانشگاه لندن است، و در ضمن به مطالعات اسلامی نیز می‌پردازد.

تعداد صفحات: 108 صفحه (21 سانتی‌متر)
معرفی منبع64

به دلیل عدم دسترسی به کتاب، این معرّفی را را با توجه به معرّفی‌ این کتاب در سایت ناشر و نیز نظرات خوانندگان کتاب نوشتیم (دسترسی: 16/08/1398 ش.).
<http://www.lulu.com/shop/haroon-jamil/discussing-abu-talib-a-primer/paperback/product-24060098.html>.

:
به صورت کلّی این کتاب قصد دارد شبهات در مورد حضرت ابوطالب را به دید تحلیلی پاسخ دهد. در این اثر از کتب اهل سنّت نیز (مانند بعضی از صحاح ستّه) استفاده شده است.



ت) بعضی از مهم‌ترین ترجمه‌های اشعار حضرت ابوطالب

1. ترجمۀ قصیدۀ لامیّه و دالیّۀ حضرت ابوطالب – زبان: آلمانی

Rescher, Oskar. “Die Qaçîden von Djiran el-’Aud, abū Ṭālib, abu Mihdjan usw” in Beiträge zur Arabischen Poesie (Übersetzungen, Kritiken, Aufsätze). vol. 4, pt. 1 (Stuttgart: [s.n.], 193?) pp. 41-53.

نویسنده: Oskar Rescher65

اسکار (عثمان) رِشِر (متولد 1883 م.) خاورشناس و نسخه‌شناس مهم و پرکار امّا نسبتاً گمنام آلمانی است. در خانواده‌ای یهودی در اشتوتگارت آلمان به دنیا آمد. بعد از دورۀ دبیرستان و تحصیل در رشتۀ حقوق، به زبان‌های شرقی – خصوصاً عربی، فارسی و ترکی – روی آورد و در دانشگاه برلین تحصیل کرد. ترجمه‌هایش از مقالات و کتابهای مهم عربی به زبان آلمانی حاکی از تسلّط بالای او بر ادبیات عربی است (سردانی (طارمی)، مهدی. «رشر، عثمان» در دانشنامۀ جهان اسلام (1393 ش.)، ج 19، ص ؟).

حجم کلّ اثر: 107 صفحه
حجم بخش مربوطه: 13 صفحه
معرفی منبع66

با توجه به قانون کپی‌رایت آمریکا،‌ حتی بعد از مکاتبه با دانشگاه میشیگان دسترسی به این منبع میسّر نشد. از این رو، این بخش را با استفاده از معرّفی‌های منتشر شده از این اثر نوشتیم.

Ritter, H.. “[O. Reṣer], Beiträge zur arabischen Poesie (Übersetzungen, Kritiken, Aufsätze). IV, 1. Die Qacîden von Djirân el-ʿAud, abû Ṭâlib, abû Miḥdjan usw. In 33 Exx. als Ms. gedruckt. - [Istanbul 1950], 107 s.” in Oriens, vol. 5, no. 2 (Dec. 31, 1952), p. 331.

:
این اثر ترجمه‌ای است از قصیدۀ لامیۀ و دالیۀ حضرت ابوطالب و چندی از اشعار شاعران دیگر به زبان آلمانی. صفحات 41 تا 53 این اثر به قصاید لامیّه و دالیّه حضرت ابوطالب اختصاص یافته است.
2. کتاب أنوار أبی طالب – زبان: اردو، انگلیسی و عربی

Naqvi, N. Abbas and Hasan Hamed Naqvi. Reflugence of Abu Talib (A.S) (Islamabad: Uswa Publications, 2013).

نویسنده و مترجم زبان عربی: Nasr Abbas Naqvi67

نصر عباس نقوی رئیس بخش ادبیات اردو در دانشگاه اسوۀ اسلام‌آباد پاکستان است (منبع: پروفایل او در لینکت‌این؛ دسترسی: 07/09/1398)

<https://www.linkedin.com/in/nasr-naqvi-0926b57a/?originalSubdomain=pk>.

مترجم زبان انگلیسی: Hasan Hamed Naqvi68

حسن عباس نقوی

حجم اثر: 518 صفحه

معرفی منبع:
این کتاب یک جمع‌آوری است از اشعار،‌ خطابه‌ها و گفتار‌های حضرت ابوطالب به سه زبان انگلیسی، اردو و عربی. مقدمه‌ای به زبان انگلیسی و اردو در مورد شخصیّت ایشان و بعضی از اعضای خانواده‌اش نیز در ابتدای کتاب آورده شده است.


نتیجه‌گیری
با تتبّع در آثاری که در بارۀ حضرت ابوطالب به زبان‌های اروپایی نوشته شده است، می‌توان آنها را – بدون در نظر گیری ترجمه‌‌هایی که از اشعار و خطابه‌های ایشان صورت گرفته - به چند دسته تقسیم کرد:
الف) آثاری که از حضرت ابوطالب، صرفاً یک زندگی‌نامه ارائه می‌دهند؛
ب) آثاری که ضمن آشنا ساختن مخاطب با ایشان و ارائۀ یک زندگی‌نامه، به ادلۀ ایمان آوردن یا نیاوردن وی نیز اشاره می‌کنند؛
پ) آثاری که منتقدانه و با دید تحلیلی ادلۀ مذکور را بررسی می‌کنند.
چنان ‌که در مقاله ملاحظه شد، سعی کردیم موارد «پ»، «ب» و «الف» را به ترتیب، بیشتر توصیف کنیم. موارد «الف» عموماً شامل دایرۀ‌المعارف‌های غیر تخصّصی می‌شود. نوع «ب» هم بیشتر در آثاری دیده می‌شود که به منظور تبلیغ عقیده به ایمان حضرت ابوطالب نگاشته شده‌اند. در این آثار معمولاً توصیفاتی پیرامون شخصیّت و جایگاه اجتماعی وی داده می‌شود. بعد نویسنده سلسله‌وار دلایل ایمان و یا به هر دلیلی رستگاری ایشان را صرفاً ذکر می‌کند، و به نقایص ادله و امّا و اگرهای آن اشاره‌ای نمی‌کند. در بعضی موارد هم ادلۀ خلاف آن را به‌ گونه‌ای نسبتاً‌ غیر علمی69

منظور از «غیر علمی» در اینجا این است که یا ادعاهایی که در این آثار دیده می‌شود پشتوانۀ تاریخیِ قابل توجهی ندارد، و یا این که اتفاقاً نظریّه‌هایی مهم در این باب تلقی می‌شوند،‌ ولی به دلایل این مدّعاها اشاره‌ای نشده است.

ردّ می‌کند. ولی در موارد «پ»، نویسنده عموماً‌ به ذکر کلیّاتی در بارۀ شخصیّت حضرت ابوطالب بسنده می‌کند،‌ و بیشترِ متن خود را به تحلیل‌های دقیق علمی پیرامون ادلۀ کفر و ایمان آن حضرت می‌پردازد. به طور کلّی می‌توان گفت از 26 اثری که (غیر از ترجمه‌ها) در این مقاله به آنها اشاره کردیم، 8 اثر از نوع «الف»، 6 اثر از گونۀ «ب» و 12 اثر از دستۀ «پ» بوده‌اند.
از این آثار، پژوهش‌های دستۀ «الف» و «ب» نیازی به بررسی تاریخی ندارند، و یا اصلاً شاید نتوان سیر تاریخی برای آنها ترسیم کرد؛ چراکه اکثراً یا به کلّی‌گویی اکتفا می‌کنند، و یا فقط یک جمع‌آوری هستند از مطالب گذشتگان در ساختاری جدید. برای آن دسته از آثارِ گونۀ «پ» که به دست نویسندگان شیعه نوشته شده است نیز، نمی‌توان تغییر نگرش خاصّی مشاهده کرد؛ چه این که با فرض صحّت احادیث شیعی پیرامون ایمان حضرت ابوطالب، مجالی برای تغییر نگرش در آنها باقی نمی‌ماند.
ولی با نگاهی به تاریخ نوشته شدن آن دسته از پژوهش‌های نوع «پ» که به دست خاورشناسان (و نه نویسندگان شیعه) نگاشته‌ شده‌ است، می‌توان نتیجه گرفت که نوشته‌های قدیمی‌تر (مثلاً سالهای قبل از 1950 م.) با گمانی بیشتر و لحنی قاطع‌تر به کافر بودن ابوطالب حکم می‌کنند، و از همین روست که می‌بینیم در دایرۀ‌المعارف‌های قدیمی‌تر اصلاً از احتمال مسلمان بودن ایشان سخنی به میان نمی‌آید. ولی از حدود همین سالها به بعد است که تغییری در لحن نوشته‌های آنها پیرامون این مسئله رخ می‌دهد، که باعث می‌شود دقت بیشتری را در بررسی ادلۀ کفر آن حضرت به کار برند؛ به این معنا که به صورت آشکار می‌بینیم قسمتی از بحث آنها پیرامون نقد روایات تاریخی و اشتباه بودن ادلۀ بی‌ایمانی وی می‌چرخد.
با این حال، این پژوهش‌ها معمولاً احادیث شیعی را معتبر(تر) حساب نمی‌کنند، و تنها با عبارت «و در روایات شیعی چنین آمده است»‌ به صورت مختصر به آنها می‌پردازند. در عوض، نکتۀ شایان توجه این است که نویسندگان برخی از این آثار، تحریف بیشتری را در روایات اهل سنّت نسبت به روایات شیعه قائل‌اند. معمولاً در همۀ این آثار به مسئلۀ تحریف در عصر امویان و عباسیان اشاره می‌شود، و به گونه‌ای این مسئله را مفروض تلقّی می‌کنند. در مقابل، بعضی از این پژوهش‌ها کمی به تحریف علویان (برای حمایت از خاندان علی بن ابی‌طالب (ع)) نیز می‌پردازند.
با تتبّع در آثار غربی‌ که به دست دانشمندان غیر مسلمان نوشته‌ شده، و در آنها به مسئلۀ ایمان و شخصیّت حضرت ابوطالب اشاره شده است، می‌توان سیر تاریخی زیر را برای این مطالعات – خصوصاً مطالعاتی که این مسئله را به روابط بین عباسیان و علویان پیوند می‌دهد - ترسیم کرد70

در این نتیجه‌گیری فقط بعضی از مهم‌ترین آثار نویسندگان غربی غیر مسلمان را نام برده‌ایم، که به جز مواردی که اشاره می‌شود، در همین کتابشناسی ذکر و معرّفی شده‌اند.

:
اولین اثری که در آن به این مسئله اشاره می‌شود، مقالۀ اشپرنگر (م 1893 م.) در سال 1860 م. پیرامون قابل اعتماد نبودن سیرۀ ابن اسحاق.71

Sprenger, A.. “Ibn Isḥâq Ist Kein Redlicher Geschichtsschreiber.” In Zeitschrift Der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, vol. 14, no. 1/2, 1860, pp. 288–290.
البته این اثر، چنان که عنوان این مقاله اقتضا می‌کرد، در بخش کتابشناسی ذکر و معرّفی نشد.

او در این مقاله خصوصاً به اشعاری که در این سیره درج شده بسیار خرده می‌گیرد. برای نمونه، به اشعار منسوب به ابوطالب که در این سیره ذکر شده‌ است اشاره می‌کند و اذعان دارد که اینها ساختگی بوده، و ابن اسحاق با دانایی کامل نسبت به جعلی بودن‌شان، آنها را در سیرۀ خود جای داده است. به گفتۀ او، دوران شکوفایی او زمانی است که عباسیان بر خلفای اموی مسلّط شدند و آنها را برکنار کردند. به نظر اشپرنگر، نخستین جعل‌ها در زمینۀ ایمان حضرت ابوطالب به دست امویان رخ داد، که تلاش می‌کردند تا بر وجهۀ حضرت ابوطالب خدشه وارد کنند، و جایگاه برزخی نیای رقیبان خود را، حد اقلّ به اندازۀ نیای خودشان نامناسب نشان دهند. سپس روایات تحریف شدۀ این باب را ذکر می‌کند. در وهلۀ‌ بعد توضیح می‌دهد که عباسیان، به هنگام تصاحب حکومت، می‌بایست برادر جدّ‌ خود را به جایگاه اولیۀ خود باز می‌گرداندند. روایات ذمّ ابوطالب سخت جای خویش را مستحکم کرده بود؛ از این رو، آنها تصمیم گرفتند با نقشه‌ای غرض خود را تأمین کنند. آنها می‌بایست سیرۀ پیامبر را طوری به مردم نشان می‌دادند،‌ که ابوطالب در جای‌ جای آن به پیامبر اسلام (ص) محبّت می‌ورزد و ایمانی قوی به او دارد. ابن اسحاق که سیره‌اش را به درخواست خلیفۀ دوم عباسی نگاشت، عهده‌دار اختراع و جعل این مطالب بود. در پایان اشپرنگر متذکر می‌شود از آنجا که ابن اسحاق تا 19 سال بعد از سرنگونی خلافت امویان زنده بود، می‌بایست در دورۀ شکوفایی خود چنین کاری کرده باشد.
بعد از اشپرنگر در سال 1864 م.، نولدِکه در این باره بحث کرد (1864 م.).72

نکـ: همین مقاله، بخش «پ»، شمارۀ 1.

نولدکه در این مقاله‌اش با نظر اشپرنگر، که همۀ اشعاری که از ابوطالب در سیرۀ ابن اسحاق موجود است را بدون استثنا جعلی می‌داند مخالفت کرده، و قسمت اندکی از آن را صحیح تلقی می‌کند. خصوصاً در مورد دیوان ابوطالب، وی طبق این مقاله اذعان دارد که اضافات وارد شده به این اشعار یا به جهت میل شدید به بازسازی و احیای متن (از دست رفته) و تزئین (و مبالغۀ در) آن بوده، و یا به جهت تأمین اغراض حزبی و مذهبی صورت گرفته است. چنان که پیشتر در معرّفی این مقاله هم اشاره شد، نولدِکه در مورد اول بیان می‌دارد راویان شعر برای این که تاریخ قبل از هجرت پیامبر‌شان را نیز زیبا جلوه بدهند، دست به اختراع اشعاری زدند و آنها را به بزرگان قبیله خود (از جمله ابوطالب) نسبت دادند. و در توضیح دلیل دوم اشاره می‌کند که علویان برای بالا بردن مقام جدّشان، دسته‌ای از اشعار را جعل کردند که نشان می‌داد ابوطالب علاقۀ بسیاری به پیامبر اسلام داشته است،‌ و علی رغم این مجاهدات فقط به او ایمان نیاورده است. از آنجا که در زمان جعل این اشعار کفر ابوطالب برای همه واضح بود و عملاً تکذیب این موضوع میسّر نبود، جاعل شعر مجبور بود این نکته را نیز در جعلش رعایت کند. از این رو، بعد از این که جملاتی را از زبان ابوطالب جعل کرد، یک بهانۀ احمقانه هم برای او تراشید، که «من حاضرم زندگی‌ام را هم فدای محمد (ص) بکنم، ولی برای ترس از نکوهش دیگران ایمان نمی‌آورم». به نظر نولدِکه، تقریباً با قاطعیّت می‌توان گفت که ابن ‌اسحاق (م 150/159 ق.) قسمتی از این شعر را در کتاب خود آورده بوده است. او در مقاله‌ای که 35 سال بعد از آن نگاشت (1899 م.)73

نکـ: همین مقاله، بخش «پ»، شمارۀ 2.

، نمونه‌هایی از تحریف‌های عباسیان و علویان را یادآور شد. از ادبیاتی که نولدِکه در این مقاله استفاده می‌کند، می‌توان برداشت کرد که به نظر او علویان آغازگر این تحریف‌های دوطرفه بوده‌اند. به هر حال هما‌ن‌طور که در معرّفی این نیز مقاله اشاره کردیم، نولدِکه طبق غرضی که از نوشتن این مقاله داشت، صرفاً این تحریفات را ذکر کرده و خیلی به شناسایی مقصّر اصلی داستان نپرداخته است.
بعد از اولین مقالۀ نولدِکه در این باره (و قبل از مقالۀ دومش)،‌ ایگناس گلدتسیهر بود که در سال 1889 م. به این مبحث پرداخت.74

Goldziher, Ignaz. Muhammedanische Studien (1889), vol. 2, p. 107.
با توجه به بیگانه بودن عنوان مقالۀ گلدتسیهر نسبت به نوشتۀ ما، در بخش کتاشناسی به معرّفی این اثر نپرداختیم.

گلدتسیهر اشاره می‌کند از آنجا که امویان نمی‌توانستند اجازه دهند نسل علویان از همه جهت مقدّس بماند، دست به تحریف روایاتی در بارۀ نیای آنها ابوطالب زدند و به بدآوازه کردن او پرداختند. و بعد از آن، طبیعتاً‌ این متکلّمان علوی بودند که روایات تاریخی فراوانی برای تکریم ابوطالب از دهان محمد (ص) اختراع کردند.
سپس رِژی بِلاشِر (م 1973 م.) فرانسوی در 1952 م. در کتاب تاریخ ادبیات عرب خود به این موضوع اشاره‌ای کوچک کرد و اشعار منسوب به علی (ع) و پدرش را جعلی، دارای بافت سیاسی – مذهبی و بسیار متأخر دانست.75

بلاشر، رژی. تاریخ ادبیات عرب (1363 ش.)، ترجمۀ آ. آذرنوش، ج 1، ص 277. این کتاب در کتابشناسی مقالۀ حاضر ذکر و توصیف نشده است.

پس از سه شخص مذکور، فرد مک‌دانر (متولد 1945 م.) در سال 1987 م. مقاله‌ای فنّی و تحلیلی در مورد وفات حضرت ابوطالب نگاشت.76

نکـ: همین مقاله، بخش «پ»، شمارۀ 5.

او نیز به سعی عباسیان بر لکه‌دار نشان دادن دامن ابوطالب، و به تبع آن کاهش منزلت علویان در بین مردم اشاره می‌کند. وی در این مقاله اثبات می‌کند بسیاری از روایت‌های دالّ بر کفر ابوطالب ساختگی و اضافۀ بعضی راویان بوده است.
متأخرترین اثری که می‌توان به آن اشاره کرد، کتاب یوری روبین (متولد 1944 م.) است.77

نکـ: همین مقاله، بخش «پ»، شمارۀ 6.

وی در بخشی از کتابش (The Eye of the Beholder) (1995 م.)، روایات دالّ بر بی‌ایمانی حضرت ابوطالب را نسبتاً فنّی بررسی کرده، و به کم و کاست‌های روایت‌های مختلف این باب اشاره می‌کند. البته با توجّه به غرضی که روبین از نوشتن کتابش داشته است، جهت‌گیری خاصّی در این مسئله از او شناسایی نمی‌شود.
در مجموع می‌توان گفت از آنجا که دیدگاه دانشمندان غربی در بارۀ حضرت ابوطالب تا حدّ بالایی مبتنی بر روایات تاریخی و حدیثی اهل سنّت است، کمتر می‌توان در آنها دیدگاهی موافق با نظر شیعه پیدا کرد. با این حال، طرز تفکّر کنونی آنها پیرامون ایمان آن حضرت نسبت به سالهای قبل از 1950 م. تمایل بیشتری به دیدگاه شیعه پیدا کرده است. شاید بتوان دلیل این مطلب را مطالعات شیعی بیشتر در دورۀ معاصر دانست. به هر حال نگارش و ترجمۀ متون دقیق علمی شیعه در این باب به زبان‌های اروپایی قطعاً می‌تواند این طرز تفکّر را بیش از پیش به سمت دیدگاه امامیه نزدیک کند.


فهرست منابع
• قرآن کریم
• خسروی، فریبرز (زیر نظر). دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، چاپ اول: تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1385 ش.
• اسفندیاری، محمد. کتابشناخت. چاپ اول: قم، نشر خرّم، 1376 ش.
• افشار، ایرج. کتابشناسی ده سالۀ (1332 تا 1342) کتابهای ایران، حسین بنی آدم (با همکاری)، چاپ اول: تهران، انجمن کتاب، 1346 ش.
• فخر روحانی،‌ محمدرضا. «حضرت ابوطالب در نگاه برخی مستشرقین» در فصلنامۀ تخصّصی مطالعات قرآن و حدیث سفینه، شمارۀ 47، تابستان 1394 ش.
• میثمی غدیری، حسین. نبوۀ أبی طالب عبد مناف علیه السلام، قم: الحوزۀ العلمیۀ، قرن 14 ازهری لاذقی، سلیمان. بلوغ المآرب فی نجاۀ آبائه علیه السلام و عمّه أبی طالب، تحقيق سامي الغريريّ، الطبعۀ الأولى: کجا، ناشر، 1421 ه.
• حسینی برزنجی، عبد الرسول. سِداد الدِين و سَداد الدَين في إثبات النجاۀ والدرجات للوالدين، تصحیح عباس الحسینی و حسین شکری، چاپ دوم: بیروت، دار الکتب العلمیۀ، 1427 ه.
• امینی، عبد الحسین. الغدیر فی الکتاب و السنّۀ و الأدب، الطبعۀ الأولی: قم، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیّۀ، 1416 ه.
• خنیزی، عبدالله. ابوطالب مؤمن قریش. ترجمۀ حسین محفوظی موسوی. ویرایش دوم: قم، نشر حبیب، 1388 ش.
• مفید، محمد بن نعمان. إیمان أبی طالب علیه السلام، واحد تحقیقات اسلامی بنیاد بعثت (تحقیق)، چاپ اول: قم، 1371 ش / 1413 ه.
• شرف الدین عاملی، محمدعلی. شیخ الأبطح: أبوطالب علیه السلام. الطبعۀ : نجف، 1349 ه.
• مشکین‌نژاد، پرویز و سیدسعید فیروزآبادی (به سرپرستی)، فرهنگ خاورشناسان، ویرایش دوم: تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1382 ش.
• نیک‌بین، نصرالله. فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و مسافران به مشرق‌زمین، چاپ اول: تهران، انتشارات آرون، 1379 ش.
• موسوی بجنوردی، کاظم (زیر نظر). دایرة المعارف بزرگ اسلامی (ج 10)، چاپ اول: تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1380 ش.
• ابن أبی شیبۀ، عبد الله. المصنّف فی الأحادیث و الآثار، حوت، کمال یوسف (با مقدمه)، چاپ چندم: بیروت، دار التاج، 1409 ه.
• مسلم بن حجاج. صحیح مسلم، بیروت: دار ابن حزم، 1419 ه.
• محمد بن إسحاق. السیر و المغازی، زکار، سهیل (تحقیق)، چاپ چندم: قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1368 ش.
• سیوطی، جلال‌ الدین. تدریب الراوی في شرح تقریب النواوی، اللحام، بدیع السید (التحقیق)، الطبعۀ الاولی: دمشق، دار الکلم الطیب، 1426 ه.
• جدید‌ی‌نژاد، محمدرضا. معجم مصطلحات الرجال و الدرایۀ، الطبعۀ الثانیۀ: قم، انتشارات دار الحدیث، 1424 ه.
• دحلان، احمد بن زینی. أسنی المطالب فی نجاۀ أبی طالب، الطبعۀ الثانیۀ: عمّان، حسن‌ بن‌ علی‌ السقا‌ف‌ (التحقیق و التعلیق)، دار الإمام النووی، 1428 ه.
• بلاشر، رژی. تاریخ ادبیات عرب، ترجمۀ آ. آذرنوش، چاپ چندم: تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363 ش.

• Humphreys, R. Stephen (ed.). International Journal of Middle East Studies, vol. 29, no. 4, Cambridge: Cambridge Universiry Press, 1997.
• Wilcox, Marrion (ed.). Encyclopedia Americana, Chicago: J. B. Lyon Company, 2012.
• Ansari, Hassan and Sabine Schmidke (eds.). Shii Studies Review, 1(1-2). Leiden: E. J. Brill, 2017.
• Hughes, Thomas Patrick (ed.), A Dictionary of Islam, New York - London: Scribner, Welford & Co / W. H. Allen & Co, 1885.
• Ludwig W. (ed.). Historical Dictionary of Islam, Adamec, Lanham – Maryland - London: The Scarecrow Press, Inc., 2001.
• Netton, Ian Richard (ed.). A Popular Dictionary of Islam, Richmond: Curzon, 1997.
• Maqsood, Ruqaiyyah Waris (ed.). A Basic Dictionary of Islam, New Delhi: Goodword books, 1999.
• Al-Sayyid, Kamal. The Companions of the Prophet and their Followers; Abu Talib: The Supporter of the Prophet (vol. I), Jasim al-Rasheed tr., Qum: Ansariyan Publications, 2000.
• Newby, Gordon (ed.). A Concise Encyclopedia of Islam, Oxford: Oneworld, 2002.
• Glassé, Cyril (ed.). The New Encyclopedia of Islam, Walnut Creek – Lanham - New York: Roman & Littlefield Publishers, Inc., 2002.
• Glassé, Cyril (ed.). The Concise Encyclopedia of Islam, London: HarperSanFrancisco, 1999.
• Esposito, John. L. (editor in chief). The Oxford Dictionary of Islam, New York: Oxford University Press, Inc., 2003.
• Houtsma, M. Th., Arnold, T. W., Basset, R. and R. Hartmann (eds.). Encyclopaedia of Islam: A Dictionary of the Geography, Ethnography and Biography of the Muhammadan Peoples (vol. I), 1st ed., Leiden - New York – København - Köln: E. J. Brill, 1987.
• Houtsma, M. Th., Arnold, T. W., Basset, R. and R. Hartmann (eds.). Biographical Encyclopaedia of Islam, New Delhi: Cosmo Publications, 2006.
• Houtsma, M. Th., Arnold, T. W., Basset, R. and R. Hartmann (eds.), Enzyklopädie des Islam: ographisches, ethnographisches und biographisches Wörterbuch der muhammedanischen Völker (vol. I), 1st ed., Leiden - Leipzig: E. J. Brill, Otto Harrassowitz, 1913.
• Houtsma, M. Th., Arnold, T. W., Basset, R. and R. Hartmann (eds.). Encyclopédie de l’Islam: Dictionnaire géographique, ethnographique et biographique des peuples musulmans (vol. I), 1ère édition, Leyde - Paris: E. J. Brill, Alphonse Picard et Fils, 1913.
• Bearman, P. J., Bianquis, Th., Bosworth, C. E., van Donzel, E., Heinrichs, W. P. et al (eds.). Encyclopaedia of Islam (vol. I), 2nd ed., Leiden: E. J. Brill, 1986.
• Bearman, P. J., Bianquis, Th., Bosworth, C. E., van Donzel, E., Heinrichs, W. P. et al (eds.). Encyclopédie de l’Islam (vol. I), 2ème edition, Leyde – Paris: E. J. Brill, G.-P. Maisonneuve, Max Besson, SuccR, 1960.
• Fleet, K., Krämer, G., Matringe, D, Nawas, J. and Everett Rowson (eds.), Encyclopaedia of Islam (vol. I), 3rd ed., Leiden: E. J. Brill, 2009.
• Thariani, Sabir. Study on the life of Abu Talib, Karachi: Peermahomed Ebrahim Trust, 1970.
• Esposito, John L. (ed.), The Oxford Encyclopedia of the Islamic World, Online Edition: Oxford University Press, 2009. Retrieved from Oxford Reference: <https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780195305135.001.0001/acref/9780195305135-e-0988>.
• Syed, M. H.. Biographical Encyclopaedia of Islam (vol. 3), New Delhi: Anmol Publications Pvt. Ltd., 2009.
• J. Wensinck & J. H. Kramers (eds.), Handwörterbuch des Islam, Leiden: E. J. Brill, 1941.
• Brockhaus (unter der verantwortlichen Redaction des). Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft (vol. 18), no. 1/2, 1864.
• Windisch, E. (unter der verantwortlichen Redaction des). Zeitschrift Der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft (vol. 53), no. 1, 1899.
• Brockhaus (unter der verantwortlichen Redaction des). Zeitschrift Der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, vol. 14, no. 1/2, 1860.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur (Erster Band), Leiden: E. J. Brill, 1943.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur (Erster Supplementband), Leiden: E. J. Brill, 1937.
• Witkam, Jan Just. Brockelmann in English: The History of the Arabic Written Tradition Online (vol. I), Leiden, The Netherlands: Brill, n.d., Retrieved from: <https://brill.com/view/db/breo>.
• Sezgin, Fuat. Geschichte des arabischen Schrifttums, Band II: Poesie. Bis ca. 430 H., Leiden, The Netherlands: Brill, 1975.
• Rubin, Uri. The Eye of the Beholder: The Life of Muhammad as Viewed by the Early Muslims, a Textual Analysis, Princeton, N.J.: The Darwin Press, Inc., 1995.
• John H. Marks and Robert M. Good (eds.), Love and Death in the Ancient Near East. Studies in Honor of Marvin H. Pope, Guilford, CT: Four Quarters Press, 1987.
• Khunayzi, Abdullah. Abu Talib the Faithful of Quraysh. Abdullah al-Shahin tr., 2nd ed., Qum: Ansariyan, 2007.
• Madelung, W. and F. Daftary (editors-in-chief), Encyclopaedia Islamica (vol. II), London: Brill, The Institute of Ismaili Studies (in association with), 2009.
• Islamic Ahl al-Bayt Organization (Islamic Mobility), Abu Talib: The Staunch Believer, online edition in “islamicmobility.com”, 2017. Retrieved from: <http://islamicmobility.com//files/pdf/pdf617.pdf>.
• Al-Musawi, Sayyed Ghaith. Unterstützer des Gesandten Allahs - Abu Talib, online publish: CreateSpace, 2018.
• Jamil, Haroon. Discussing Abu Talib - A Primer, LULU Press (Al-Hassani Foundation), 2019.
• Rescher, Oskar. Beiträge zur Arabischen Poesie (Übersetzungen, Kritiken, Aufsätze) (vol. 4, pt. 1), Stuttgart: [s.n.], 193?.
• Naqawi, N. Abbas and Hasan Hamed Naqawi. Reflugence of Abu Talib (A.S), Islamabad: Uswa Publications, 2013.
• Goldziher, Ignaz. Muhammedanische Studien, Halle A. S.: Max Niemeyer, 1889.
• Yarshater, Ehsan. Encyclopaedia Iranica (vol. IV, Fasc. 5), London - Boston - Henley: Routledge and Kegan Paul, 1990.
• https://www.britannica.com
• https://www.clisel.com
• https://www.wikipedia.com
• https://www.independent.co.uk
• https://www.urirubin.com
• http://mesas.emory.edu
• https://religion.columbia.edu
• https://www.refaiya.uni-leipzig.de
• https://miami.academia.edu
• http://www.fuatsezginsempozyumu.org
• https://edinburghuniversitypress.com
• http://worldcat.org
• https://www.hamshahrionline.ir
• https://www.theguardian.com
• https://www.amazon.com
• http://www.lulu.com
• https://www.linkedin.com